" موساواتچیلیق" اوزَرینه تنقیدی بیر باخیش

“Müsavatçılıq” üzərinə tənqidi bir baxış
--------------------------------------------------------------------------------
گونتای جاوانشیر (گنجآلپ)
--------------------------------------------------------------------------------
ایچینده کیلر:

1- گیریش
2- موساوات سؤیله مینده تاریخی یانلیش آنلاما
3- نتیجه
1-گیریش

هر شئیدن اؤنجه بونو بللی ائتمک لازیمدیر کی، دوشونجه حیاتیندا ائلئشتیرل(تنقیدی) ایشبیرلیگی اولمادیغیندا هئچ بیر گلیشمه ده سؤز قونوسو اولا بیلمز. تنقید، اوچورماق و محو ائتمک آنلامیندا دئییلدیر. تنقید هانسیسا بیر اوبیئکته (مؤوضوعیا) یارادیجی و عکسیکلیکلرینی اورتادان قالدیرما بوجاغیندان باخماقدیر. اؤزللیکله تنقیدین اوبیئکتی میللی حیات ایسه، او زامان هر بیر قلم صاحیبی قلمینی بو ایستیقامتده قوللانما حاققینا صاحیبدیر. بو گون، اؤزللیکله قلملر آکتیو اولمالیدیر. قلمسیز سؤیلنَن لر هاوایا اوچان سؤزلردیلر. یعنی گونئی آذربایجان میللی حرکتی قلم صاحیبلرینی مئیدانا چیخارمالی و قلملرین موباریزه سی باشلامالیدیر. تاریخیمیزین ان عکسیک یانی اولان قلمسیزلیک و کیتابلاشما مسئله سی اولموشدور. میللتلرین اویانیشیندا کیتابلاشما اؤزو-اؤزلوگونده بیر سورج اولاراق آنلاشیلماقدادیر. یعنی هر بیر دوشونجه نین، هر هانسی بیر منطیقی فیکیرین مَتنلشدیریلمه سی، قایناغا دونوشدورولمه سی و سونرا دا تنقیده آچیق بیر دوروما گتیریلمه سی. متنلشمه میش، کیتابلاشمامیش بیر سؤیلم و یا بیر گؤروش تنقید ائدیله جک لیاقته یوکسلمیش دئییلدیر. بو آچیدان باخاراق میللی حیاتیمیزداکی بعضی اولایلاری چاغیمیزین و بیلگیلریمیزین ایمکان وئردیگی چرچیوه ده تنقیده آچیق توتمالیییق. تنقیدی ایشبیرلیگی اولدوغو یئرده "بیلگی" دیکتاتورلوغو دا اورتادان قالخمیش اولور. بیلگی دیکتاتورلوغو نه دئمکدیر؟ "بیلگی" دیکتاتورلوغونو عادتن آوتوریتئته سیغینانلار (یعنی اونلار کی، اؤز یئته نکلری یوخدور و باشقالاری نین ایستعدادینا سیغینیرلار) اولوشدورورلار. آی کیمی، آیین ایشیغی اؤزوندن قایناقلانمیر. دوشونجه سی اؤز عاغلیندان قایناقلانمایانلار آوتوریتئته سیغینماق اوچون یاتقین پسیکولوژییه صاحیبدیرلر.

1918- جی ایلده رسولزاده طرفیندن آذربایجان آدلاندیریلان و بو گون بیزیم قوزئی آذربایجان اولاراق تانیملادیغیمیز مکان روسییانین ایداره سینه کئچمه دن اؤنجه خانلیقلار شکلینده ایدی. یعنی ایندیکی قوزئی آذربایجان قاجار دؤولتی نین هئچ بیر زامان بیر پارچاسی اولا بیلمه دی. بو گون شعرلره دایاناراق 1813-1828 آذربایجانین ایکی دؤولت آراسیندا پارچالانماسینی اؤنه سورمک، سادجه تاریخی گئرچکلره آیقیری دئییلدیر، بو، هم ده او زامانکی قاجارلارین ایداره ائتدیگی ایرانا تام بیر فارس کیملیگی یوکله مه یه خیدمت ائتمکده دیر. او زامانکی ایران فارس یؤنتیمی اولاراق گؤستریلیر، سونرا دا آذربایجانین فارسلارلا روسلار آراسیندا پایلاشیلدیغی ایره لی سورولور. اویسا تاریخی وئریلر بونون تام ترسینه دیر. "بوتؤو آذربایجان"ی مودئرن بیر اولقو دئییل، تاریخی بیر اولقو گؤسترمک ایسته ینلر اوچون بو شعرسل گؤروش لازیمدیر. آنجاق ائپیستئمولوژیک اولاراق بو بیلگی یارقیلاندیغیندا گئرچکلیگین بونون تام ترسینه اولدوغونو گؤروروک. نادیر شاه تئررور ائدیلدیکدن سونرا آذربایجان هئچ بیر زامان بیر یؤنه تیم آلتیندا اولمامیشدیر. نادیر شاهدان اؤنجه کی زامانلاردا دا بونا راست گلمکده ییک، آنجاق نادیر شاهدان سونرا ایستیثناسیز اولاراق قوزئی آذربایجان و گونئی آذربایجان واحید بیر سیاسی یؤنه تیم آلتیندا اولمامیشدیر. آغامحمد خان بونا اؤزن گؤستردی، شوشانی آلدی، آنجاق شوشانی آلدیقدان 3 گون سونرا اؤلدورولدو و یئنه ده قاراباغ، دربند، باکی، گنجه خانلیقلاری یاریمدؤولت ستاتوسلاری ایله سیاسی وارلیقلارینی سوردوردولر. حتی سیسیانوفلا گنجه خانی جاواد خان آراسینداکی ساواشدا دا گنجه یه آذربایجانین، قاجار دؤولتی نین هئچ بیر یئریندن یاردیم گئتمه دی. چونکو جاواد خان ایرانا دا تابع اولماق ایسته مه میشدی. عباس میرزا دا آذربایجان مرکزلی سیاسی شعور اولموشدور، آنجاق او دا باشارا بیلمه میشدیر. 1813-1828 آنلاشمالاری ایله یاریم دؤولت اولاراق مؤوجود اولان خانلیقلار روسیانین ایداره سینه کئچمیش و قاجار دؤولتی نین بو تورپاقلاری اؤزونه ایلحاق ائتمه آرزولارینا سون وئریلمیشدیر.

بن خلدون "موقددیمه" کیتابیندا تاریخی دیرلندیره بیلمک اوچون سبب- نتیجه فلسفه سیندن یولا چیخاراق بیر یؤنتَم گلیشدیرمک لازیمدیر دئیه بیلیمسل اؤنریده بولونور. تاریخه میللی کیملیک کونسئپتیندن باخدیغیمیزدا گؤروروک کی، 19- جو عصرده گلیشن اولایلار نتیجه اعتیباری ایله آذربایجانین تام خئییرینه اولموشدور. ندن؟

چونکو تورک تاریخینده دایما چوخ ایلگینج بیر اولای گئرچکلشمیشدیر. نه زامان کیچیک بیر خانلیق و یا کیچیک بیر دؤولت قورولموشسا، او زامان تورک دیلی و کیملیگی او کیچیک موحیطده اینکیشاف ائتمیشدیر. ایمپئراتورلوغون بیر پارچاسینا دؤنوشن خانلیقلار و کیچیک دؤولتلر تورک کیملیگیندن اوزاقلاشماغا مجبور بوراخیلمیشلار. بونون ایلک اؤرنَگینی 12- جی عصرده ائلدگیزلر دؤولتی تیمثالیندا گؤروروک. ائلدگیزلر دؤنمینده تورک دیلی نین آبیده لریندن بیری اولان "مرزبان نامه" بیر چوخ تاریخچیلرین، او جومله دن فارس شووینیست تاریخچیلری نین یازدیقلارینا گؤره تورک دیلینده یازیلیب و عرب دیلینه ترجومه ائدیلدیکدن سونرا اوریژینالی محو ائدیلمیشدیر. یعنی عئینن "کیتابی دده قورقود"ون عاقیبتینی یاشامیشدیر. "کیتابی دده قورقود" و "دیوان لوغاتی تورک" تصادوفن تاریخده قالمیشلار. آوروپالیلار ساخلامیشلار، اؤزوموز دئییل. " مرزبان نامه " نین اوریژینالی غربه چاتمادیغی اوچون تاریخدن سیلینمیشدیر. " عللامه قزوینی یه گؤره "مرزبان نامه " تورک دیلینده یازیلمیش و 834(ه.ق)ده وفات ائدن شهاب-الدین عربشاه طرفیندن عرب دیلینه ترجومه ائدیلمیشدیر. بو ترجومه دن بیر نوسخه 1277 هیجری ده قاهیره ده نشر ائدیلمیشدیر. "مرزبان نامه" نی سعد الدین وراینی 12-جی عصرده آذربایجان آتابئگلری نین پادشاهی ائلدگیز زامانیندا تورکجه یازمیشدیر." (باخ: "مرزبان نامه" به کوشش دکتر. خطیب رهبر، چاپخانۀ مروی، چاپ دوم 1366، انتشارات صفی علیشاه، ص ی) قارامان اوغوللاری دؤولتی نه قدر عوثمانلی طرفیندن ایشغال ائدیلمه میشدی، یازی- پوزو تورک دیلینده ایدی، محمد قارامان امر چیخارمیشدی کی، بوتون جامیلرده، درگاهلاردا، دؤولت ایشلرینده یازی دیلی تورکجه اولمالیدیر. قاراباغ خانلیغی نین دا دیلی تورکجه ایدی و آذربایجانین دیلی سئکولار درینلیگی اولان شعریته بورادا گیردی. بو خانلیقلار تئهرانا تابع اولسایدی، ملا پناه واقیف کیمی شاعیرلردن تورک دیلینده اثر-علامت اولمایاجاقدی. نئجه کی، تام چوغونلوغو تورک اولان قاجار یؤنه تیمینده بیر تک واقیف کیمی شاعیره راست گلینمه مکده دیر. بو اوزدن ده اؤزو-اؤزلوگونده تورک میللی کیملیگینه خیدمت ائتمیش بیر تاریخی ستاتوسو ترس گؤسترمه نین هئچ بیر آنلامی یوخدور. داها سونرا گئنیش روسییا تورپاقلاریندا باش وئرن حادیثه لر بوتون بو خانلیقلاردان 1918- جی ایلده باغیمسیز میللی بیر دؤولت چیخاردی. یعنی قوزئی آذربایجانین ایران تاریخی موحیطیندن اوزاقدا قالماسی و یا قوپوشو بیر فلاکت دئییل، بیر فورصت اولموشدور. نئجه کی، بو گون 35 میلیون تورکون بیر تک اوزئییر حاجیبه یلیسی اولمازکن قوزئی آذربایجاندا میللی موسیقی صفوی مرثیه خوانلیغیندان آیریلمیش و مودئرن صنعت اثری یارانمیشدیر. اونا گؤره دونیانین تاریخ عالیملری بختییار واهابزاده نین "گولوستان" پوئماسی اساسیندا مؤوجود اولان تاریخ "علم"ینی قبول ائتمزلر. بوتؤو آذربایجان دوشونجه سی تاریخی بیر اولقو دئییلدیر، مودئرن بیر اولقودور. بو قونودا آیریجا اولاراق فیکیرلریمی آچیقلایاجاغام. بو مؤوضوع اوزَرینه بیلگی آلماقدا ایستکلی اولانلار، باکیدا یایینلانمیش منیم ترجومه ائتدیگیم "عباس میرزه و آذربایجان" کیتابینی اوخویا بیلرلر.

2- موساوات سؤیله مینده تاریخی یانلیش آنلاما

هر بیر قوپوش بیر یئنیلیک گتیرر. 19- چو عصرده تقریبن یاریم میلیون نوفوسا صاحیب اولان ایندیکی قوزئی آذربایجان ایران ترکیبینه قاتیلسایدی، قاجار یؤنه تیمی نین بیر پارچاسی اولسایدی نه اولاردی؟ خانلیقلار دؤنمینده اورتایا چیخمیش میللی مدنییت چؤکردی. نه بیر آخوندوف، نه بیر کؤچرلی، نه بیر موللا نصرددینچیلیک ائکولو(مکتبی) شکیلله نردی. آیریجا قوزئی آذربایجانداکی فارس کؤکنلیلر اؤز آنا دیللرینده یازیب اوخویاجاقلاری اوچون هله اوتوراق حیاتا یاواش- یاواش آلیشان تورکلری فارسجا یازماغا زورلاردیلار. یعنی مرکزی یؤنتیم فارسجا یازدیرما ایراده سینی تطبیق ائتمک اوچون بو اراضیلرده کی تاتلاردان ایستیفاده ائدردی. ایشلر ترسینه اولدو. ایران موحیطینده ان گوجلو فارسجا یازانلار تورک اولدوقلاری حالدا، قوزئی آذربایجان جاببارلی و موشفیق کیمی فارس کؤکنلی تاتلار تورک دیلینده یازدیلار. بو نه دئمکدیر؟ بو او دئمکدیر کی، 1000 ایللیک ایندی ایران آدلانمیش ذهنی موحیطدن قوپوش آذربایجان مدنییتینه تکان وئرمیشدیر.

اخوندوفدان باشلایان میللی دیلده یازما گلنَگی قوزئی آذربایجانی چوخ بؤیوک بیر باشاری ایله وطن یاپا بیلمیشدیر. تورپاق او زامان وطن یاپیلیر کی، اونون دیلینده میللی ایستکلر، دویغولار یازیلماغا باشلاییر. 19- جو عصرین ایکینجی یاریسیندان باشلایان میللی کیملیک آختاریشی و گئنیش روسییا تورپاقلاریندا باش وئرن اولایلار 1918- جی ایلده سیاسی شکلینی تاپمیشدیر. بو سورج ایچینده موساواتچیلیق میللی- سیاسی فلسفه کیمی اورتایا چیخمیشدیر. موساواتچی کیملیگی اولوشدوران بیر نئچه اؤنملی ایسیم اولموشدور، بیز اونلاردان رسولزاده و علی بئگ حوسئینزاده نین گؤروشلرینی اله آلاجاغیق.

ایران موحیطیندن آیریلما قوزئی آذربایجانین ایستیقبالی اوچون تاریخی بیر شانس اولاراق اورتایا چیخمیشدیر. فیزیکی آیریلیش ایستر-ایستَمز فیکری، حیسسی آیریلیشی دا زامان ایچینده دوغورموشدور. خوصوصن چاغداشلاشما چاباسی ایچینده اولان گئنیش روسییا واسیطه سی ایله غرب مدنییتی ایله تانیشلیق ایمکانی ساغلانمیشدیر. آرتیق دین خادیملری آخوندوفلارین قتلینه فتوا وئره بیلمیردیلر. آرتیق نجفدن و ایراندان گلن موجتئهیدلرین آیدینلارین اؤلومو ایله باغلی فتوالارینی روس اوردوسو دوردوروردو. آخوندوفون سئکولاریزمدن دانیشدیغی زامانلاردا گونئی آذربایجانداکی بابیلرین قتلینه فتوا وئریلمیشدیر. اینسان قانینا سوسامیش اولان صفویلیک آرتیق قوزئی آذربایجاندا روس ایراده سینه تسلیم اولموشدور.

1000 ایللیک بیر معنوی موحیطدن و تقریبن 500 ایللیک صفوی قارانلیغیندان آیریلماق آسان دئییلدی. موساواتچیلار تاریخی بیر کیملیک تثبیتی دوغرولتوسوندا بو قارانلیق تاریخی باسقی نین تاثیریندن قورتولا بیلمه میش و ایکی میللتین (فارس-تورک) کیملیکلرینی بیر-بیرینه قاریشدیرمیشلار.

19- جو عصرین اووَللرینده علی بئگ حوسئینزاده ه نین مقاله لری "فیواضات" و "یئنی حیات" درگیلرینده یایینلانیردی. باکیدا پئترولون یاراتدیغی میللی بورژوازی اورتایا چیخمیشدی. میللی بورژوازی، آیدینلاماغا یاردیمچی اولماقدا ایدی. لاکین باکی میللی بورژواسی هئچ آدینی دا یازا بیلمیردی. اونا گؤره ده یازیب-اوخوماقدان محروم اولمانین دوغوردوغو آجیلاردان خبردار ایدیلر. بو سببدن ده آیدینلاما سورَجینه یاردیم دا بولونوردولار. ذین العبدین تقی یئو بو بورژوا کسیمی نین اؤنونده گلیردی. بیر چوخ درگیلر اونون پاراسی ایله فعالیت گؤستریر و بیر چوخ مکتبلر اونون پاراسی ایله آچیلمیشدی.

علی بئگ حوسئینزاده نین بوتون مقاله لری فلورا بایرام اووا طرفیندن 1996-جی ایلده 4 جیلد کیتاب شکلینده باکیدا یایینلامیشدیر. بیر چوخ اینسانلارین علی بئگ حوسئینزاده نی بؤیوک تورکچو آدلاندیرماسی نین تلقینی آلتیندا قالاراق من ده اونو بیر تورکچو کیمی تانیمیشدیم. لاکین اونون بو 4 جیلد کیتابدا توپلانمیش مقاله لرینی اوخودوقدان سونرا علی بئگ حوسئینزاده نین تورکچو اولمادیغینی گؤردوم. تورکچو اولماق ایسته میش، آنجاق بیلگیلری یئتینمه میشدیر بلکه ده. علی بئگ حوسئینزاده هئچ بیر بیلیمسل لیگه دایانمادان، هئچ بیر توتارلی قایناق گؤسترمه دن "قیرمیزی قارانلیقلار ایچینده یاشیل ایشیقلار" آدلی مقاله سینده تورک عیرقی ایله فارس عیرقی نین عئینی اولدوغونو ایصرارلا ایددیعا ائدیر و تورک دیلی ایله فارس دیلی نین ده عئینی دیل اولدوقلارینی یازیر: "ایران فارسلاری نین قانی تورک و فارس قانلاریندان عیبارت اولدوغو کیمی ایران تورکلری نین ده قانی عئینی اناسوردن مورککبدیر" (" قیرمیزی قارانلیقلار ایچینده یاشیل ایشیقلار"، آذربایجان دؤولت نشرییاتی- 1996، ص 63). آنلاشیلدیغی کیمی علی بئگ حوسئینزاده ه نه عیرق مؤوضوعسو حاققیندا درین بیلگییه صاحیب اولموشدور، نه ده جیدی علمی- تاریخی آراشدیرما یاپمیشدیر. فارسلارلا تورکلری عئینی عیرق اولاراق گؤرمک علمن و تاریخن دوغرو دئییلدیر، دوغرو اولا بیلمز. علی بئگ حوسئینزاده ه بونونلا دا یئتینمه میشدیر. فارسلار و تورکلر عئینی عیرقه منسوبلارسا بونون آرخاسینجا دوغال اولاراق دیل بیرلیگی ده گلمه لیدیر . علی بئگ حوسئینزاده بؤیوک بیر قطعییتله تورک و فارسجانین عئینی دیل اولدوغونو ساوونماقدادیر، آنجاق چوخ بسیط و اساسسیز دلیللرله. حوسئینزاده هئچ بیر دیلچیلیک علمینه دایانمادان سادجه فارسجادان و بیر ده عوثمانلیجادان ائتکیله نَرک اؤزونون اویدوردوغو و تورکجه اولاراق ساندیغی تورک دیلیندن بیر جومله گتیریب سونرا دا عئینی جمله نین فارسجاسینی یازیر و بو ایکی دیلین عئینی اولدوغونو ایثباتلاییر. یعنی بیر جومله نی و یالنیز بیر جومله نی ایکی دیلده یازاراق بو دیللر حاققیندا فیکیر یورودور: " این جریده که اهل قفقاز قرائت میکند، به زبان تورکی محرر است." بو جومله نی بیر ده اؤزونون اویدوروق تورکجه سی ایله یازیر: "بو جریده کی، اهلی قفقاز قیرائت ائدییور، لئسانی تورکی اوزَره موحررردیر " (عئینی قایناق، س. 63). سونرا دا بو جومله نین موقاییسه سیندن بئله نتیجه چیخاریر کی، فارسجا و تورکجه عئینی دیلدیرلر.

گؤروندویو کیمی حوسئینزاده نین بو باخیشی قطعی شکیلده موقاییسه لی دیلچیلیکله اویغون گلمیر. ان اؤنملیسی ده بودور کی، علی بئگ حوسئینزاده نین اؤرنک گؤستردیگی بو جومله تورک دیلی دئییلدیر. علی بئگ حوسئینزاده نین اویدوروق " تورکجه " سیدیر.

موساواتچی کیملیگین ان اؤنملی ایسملریندن بیریسی ده محمد امین رسولزاده دیر. رسولزاده آذربایجان تاریخینده چوخ بؤیوک شخصییتلردن بیریسی و بیرینجیسیدیر. چونکو آذربایجانین مودئرن سیاسی سورجه گیرمه سی اونون آدی ایله باغلیدیر. آنجاق نه یازیق کی، رسولزاده ده تاریخ پلانینداکی یاناشماسیندا جیدی خطایا یول وئرمیشدیر. رسولزاده "عصریمیزین سیاووشو" آدلی کیتابیندا آذربایجانی فارسلارین افسانه کیتابی اولان شاهنامه ده کی سییاووشا بنزتمکده دیر. شاهنامه ده کی سییاووش داستانینی آنلاتدیقدان سونرا بئله نتیجه آلیر کی، آذربایجانین ایسلام شرقینده تاریخ بویو ان مدنی مکان اولماسی نین سببی بودور کی، آذربایجانلیلار تورک عیرقینه و فارس مدنییتینه منسوبدورلار.(!). آذربایجانین تاریخی مدنییتی فارسلارلا باغلانیلیر. بو دا گونوموزده فارس شووینیزمی نین تورکلر حاققیندا " سیز تورکلر گلمه سینیز، سیزدن اؤنجه بورادا فارس مدنییتی اولموش " اویدوروقلاری ایله اوست-اوسته دوشور. آذربایجان، آتاسی فارس و آناسی تورک اولان سییاووش کیمی تقدیم اولونور. رسولزاده بو خطاسی نین کیچیک بیر قیسمینی "نیظامی" آدلی اثرینده اورتادان قالدیرمیشدیر. رسولزاده نین "نیظامی" کیتابی شاعیر نیظامی گنجوی نین یارادیجیلیغینا حصر اولونموشدور. آذربایجانین ایسلام شرقینده ان مدینی مکان کیمی اولماسینین سببینی اونون ژئوتیجاری ستاتوسوندا آختارماق لازیم. ایپک یولو اوستونده یئرله شن آذربایجان موختلیف مدنیتلرین گیردی چیخدیسینا مکان اولموشدور.

رسولزاده نین بابک خوررمدینله باغلی وئردیگی بیلگیلر ده قبول ائدیلیر و بیلیمسل دئییلدیر. رسولزاده، بابکین تورک اولمادیغینی و سوویئت ایدئولوژیسینین بابکچیلیگی قصدن قابارتدیغینی یازیر. رسولزاده نین بابک خوررمدینله باغلی بو مولاحیظه سی روس کوممونیستلرین بابکچیلیکدن اؤز آماجلاری دوغرولتوسوندا ایستیفاده ائتدیکلری اوچون اورتایا چیخمیش اولا بیلر. لاکین گونوموز گئرچکلری و تاریخی وئریلر آچیسیندان رسولزاده نین بو یاناشماسی دا اوزَرینده دوشونولمه سی گرکن بیر قونودور.

3- نتیجه

گونئی آذربایجاندا میللی کیملیگین یوکسَلیشی ایله درین میللی- سیاسی فلسفه یه اولان احتییاج دا اؤزونو حیسس ائتدیریر. قوزئی آذربایجاندا زامان- مکان شرطلرینه گؤره اورتایا چیخمیش اولان موساواتچیلیقداکی عکسیکلیکلر برطرف ائدیلمه دن بیزیم احتییاجیمیزا جاوابده اولا بیلمز. بلکه او زامان ایران موحیطیندن یئنی قوپوش ندنیله بو خطالارا یول وئریلمیشدیر. فارس شووینیزمی ایله قارشی- قارشییا گلن گونئی آذربایجان میللی حرکتی دیلیمیزین فارسجا ایله عئینی اولدوغو، سویوموزون دا فارسلارلا عئینی اولدوغو قناعتینه وارا بیلمز. 1991- جی ایلده قوزئی آذربایجان موستقیل اولدوقدان سونرا دا بو عکسیکلیک اورتادان قالدیریلمادی. داوام ائتدی و ائدیر. بو، آیریجا بیر مقاله نین مؤوضوعسو اولاجاق، آنجاق اؤزه ت اولاراق بونو دئمک ایسته ییرم کی، بو عکسیکلیگی اورتادان قالدیرماق و اؤزللیکله یارینلار اوچون تام توکلوگو و مودئرنیزمی چاغریشدیران بیر سیمگه (رمز) اولوشدورماق گونئی آذربایجان میللی حرکتی نین میسسیونودور.

25.06.2007

Güntay Gəncalp (Cavanşir)

“Müsavatçılıq” üzərinə tənqidi bir baxış



1-Giriş

Hər şeydən öncə bunu bəlli etmək lazımdır ki, düşüncə həyatında eleştirəl işbirliyi olmadığında heç bir gəlişmə də söz qonusu ola bilməz. Tənqid, uçurmaq və məhv etmək anlamında deyildir. Tənqid hansısa bir obyektə yaradıcı və əksikliklərini ortadan qaldırma bucağından baxmaqdır. Özəlliklə tənqidin obyekti milli həyat isə, o zaman hər bir qələm sahibi qələmini bu istiqamətdə qullanma haqqına sahibdir. Bu gün, özəlliklə qələmlər aktiv olmalıdır. Qələmsiz söylənənlər havaya uçan sözlərdilər. Yəni Güney Azərbaycan Milli Hərəkəti qələm sahiblərini meydana çıxarmalı və qələmlərin mübarizəsi başlamalıdır. Tariximizin ən əksik yanı olan qələmsizlik və kitablaşma məsləsi olmuşdur. Millətlərin oyanışında kitablaşma özü-özlüyündə bir sürəc olaraq anlaşılmaqdadır. Yəni hər bir düşüncənin, hər hansı bir məntiqi fikirin mətnləşdirilməsi, qaynağa dünüşdürülməsi və sonra da tənqidə açıq bir duruma gətirilməsi. Mətnləşməmiş, kitablaşmamış bir söyləm və ya bir görüş tənqid ediləcək ləyaqətə yüksəlmiş deyildir. Bu açıdan baxaraq milli həyatımızdakı bəzi olayları çağımızın və bilgilərimizin imkan verdiyi çərçivədə tənqidə açıq tutmalıyıq. Tənqidi işbirliyi olduğu yerdə bilgi diktatorluğu da ortadan qalxmış olur. Bilgi diktatorluğu nə deməkdir? Bilgi diktatorluğunu adətən avtoritetə sığınanlar (yəni onlar ki, öz yetənəkləri yoxdur və başqalarının istedadına sığınırlar) oluşdururlar. Ay kimi, ayın ışığı özündən qaynaqlanmır. Düşüncəsi öz ağlından qaynaqlanmayanlar avtoritetə sığınmaq üçün yatqın psikolojiyə sahibdirlər.

1918-ci ildə Rəsulzadə tərəfindən Azərbaycan adlandırılan və bu gün bizim Quzey Azərbaycan olaraq tanımladığımız məkan Rusiyanın idarəsinə keçmədən öncə xanlıqlar şəklində idi. Yəni İndiki Quzey Azərbaycan Qacar dövlətinin heç bir zaman bir parçası ola bilmədi. Bu gün şeirlərə dayanaraq 1813-1828 Azərbaycanın iki dövlət arasında parçalanmasını önə sürmək, sadəcə tarixi gerçəklərə ayqırı deyildir, bu, həm də o zamankı Qacarların idarə etdiyi İrana tam bir fars kimliyi yükləməyə xidmət etməkdədir. O zamankı İran fars yönətimi olaraq göstərilir, sonra da Azərbaycanın farslarla ruslar arasında paylaşıldığı irəli sürülür. Oysa tarixi verilər bunun tam tərsinədir. “Bütöv Azərbaycan”ı modern bir olqu deyil, tarixi bir olqu göstərmək istəyənlər üçün bu şeirsəl görüş lazımdır. Ancaq epistemolojik olaraq bu bilgi yarqılandığında gerçəkliyin bunun tam tərsinə olduğunu görürük. Nadir Şah terror edildikdən sonra Azərbaycan heç bir zaman vahid bir yönətim altında olmamışdır. Nadir Şahdan öncəki zamanlarda da buna rast gəlməkdəyik, ancaq Nadir Şahdan sonra istisnasız olaraq Quzey Azərbaycan və Güney Azərbaycan bir siyasi yönətim altında olmamışdır. Ağaməhəmməd Xan buna özən göstərdi, Şuşanı aldı, ancaq Şuşanı aldıqdan 3 gün sonra öldürüldü və yenə də Qarabağ, Dərbənd, Bakı, Gəncə xanlıqları yarımdövlət statusları ilə siyasi varlıqlarını sürdürdülər. Hətta Sisyanovla Gəncə xanı Cavad Xan arasındakı savaşda da Gəncəyə Azərbaycanın, Qacar dövlətinin heç bir yerindən yardım getmədi. Çünkü Cavad Xan İrana da tabe olmaq istəməmişdi. Abbas Mirza da Azərbaycan Mərkəzli siyasi şüur olmuşdur, ancaq o da başara bilməmişdir. 1813-1828 anlaşmaları ilə yarım dövlət olaraq mövcud olan xanlıqlar Rusyanın idarəsinə keçmiş və Qacar dövlətinin bu torpaqları özünə ilhaq etmə arzularına son verilmişdir.

İbmi-Xəldun “Müqəddimə” kitabında tarixi dəyərləndirə bilmək üçün səbəb-nəticə fəlsəfəsindən yola çıxaraq bir yöntəm gəlişdirmək lazımdır deyə bilimsəl önəridə bulunur. Tarixə milli kimlik konseptindən baxdığımızda görürük ki, XIX əsrdə gəlişən olaylar nəticə etibarı ilə Azərbaycanın tam xeyirinə olmuşdur. Nədən?

Çünkü Türk tarixində daima çox ilginc bir olay gerçəkləşmişdir. Nə zaman kiçik bir xanlıq və ya kiçik bir dövlət qurulmuşsa, o zaman Türk dili və kimliyi o kiçik mühitdə inkişaf etmişdir. İmperatorluğun bir parçasına dönüşən xanlıqlar və kiçik dövlətlər Türk kimliyindən uzaqlaşmağa məcbur buraxılmışlar. Bunun ilk örnəyini XII əsrdə Eldəgizlər dövləti timsalında görürük. Eldəgizlər dönəmində türk dilinin abidələrindən biri olan “Mərzban namə” bir çox tarixçilərin, o cümlədən fars şovinist tarixçilərinin yazdıqlarına görə türk dilində yazılıb və ərəb dilinə tərcümə edildikdən sonra orijinalı məhv edilmişdir. Yəni eynən “Kitabi Dədə Qorqud”un aqibətini yaşamışdır. “Kitabi Dədə Qorqud” və “Divan-I Lüğati Türk” təsadüfən tarixdə qalmışlar. Avropalılar saxlamışlar, Özümüz deyil. “Mərzban namə”nin orijinalı Qərbə çatmadığı üçün tarixdən silinmişdir. “Əllame Qəzviniyə görə “Merzban namə “ Türk dilində yazılmış və 834(h.q)də vəfat edən Şəhab-əddin Ərəbşah tərəfindən Ərəb dilinə tərcümə edilmişdir. Bu tərcümədən bir nüsxə 1277 hicri də Qahirədə nəşr edilmişdir. “Mərzban namə”ni Sə´dəddin Vəraini 12-ci əsrdə Azərbaycan Atabəylərinin padşahı Eldəgiz zamanında Türkcə yazmışdır.” (bax: “Mərzban name” be kuşeşe Dr. Xətib Rəhbər, çapxaneye mərvi, çape dovvom 1366, enteşarate Səfi Əlişah ص ی) Qaramanoğulları dövləti nə qədər Osmanlı tərəfindən işğal edilməmişdi, yazı-pozu Türk dilində idi, Məhəmməd Qaraman əmr çıxarmışdı ki, bütün camilərdə, dərgahlarda, dövlət işlərində yazı dili Türkcə olmalıdır. Qarabağ xanlığının da dili Türkcə idi və Azərbaycanın dili sekular dərinliyi olan şeiriyətə burda girdi. Bu xanlıqlar Tehrana tabe olsaydı, Vaqif kimi şairlərdən Türk dilində əsər-əlamət olmayacaqdı. Necə ki, tam çoğunluğu türk olan qacar yönətimində bir tək Vaqif kimi şairə rast gəlinməməkdədir. Bu üzdən də özü-özlüyündə Türk milli kimliyinə xidmət etmiş bir tarixi statusu tərs göstərmənin heç bir anlamı yoxdur. Daha sonra geniş Rusiya torpaqlarında baş verən hadisələr bütün bu xanlıqlardan 1918-ci ildə bağımsız milli bir dövlət çıxardı. Yəni Quzey Azərbaycanın İran tarixi mühitindən uzaqda qalması və ya qopuşu bir fəlakət deyil, bir fürsət olmuşdur. Necə ki, bu gün 35 milyon Türkün bir tək Üzeyir Hacıbəylisi olmazkən Quzey Azərbaycanda milli musiqi Səfəvi mərsiyə xanlığından ayrılmış və modern sənət əsəri yaranmışdır. Ona görə dünyanın tarix alimləri Bəxtiyar Vahabzadənin “Gülüstan” poeması əsasında mövcud olan tarix “elm”ini qəbul etməzlər. Bütöv Azərbaycan düşüncəsi tarixi bir olqu deyildir, modern bir olqudur. Bu qonuda ayrıca olaraq fikirlərimi açıqlayacağam. Bu mövzu üzərinə bilgi almaqda istəkli olanlar, Bakıda yayınlanmış mənim tərcümə etdiyim “Abbas Mirzə və Azərbaycan” kitabını oxuya bilərlər.

2-Müsavat söyləmində tarixi yanlış anlama.

Hər bir qopuş bir yenilik gətirər. XIX əsrdə təqribən yarım milyon nüfuza sahib olan indiki Quzey Azərbaycan İran tərkibinə qatılsaydı, Qacar yönətiminin bir parçası olsaydı nə olardı? Xanlıqlar dönəmində ortaya çıxmış milli mədəniyət çökərdi. Nə bir Axundov, nə bir Köçərli, nə bir Molla Nəsrəddinçilik ekolu şəkillənərdi. Ayrıca Quzey Azərbaycandakı fars kökənlilər öz ana dillərində yazıb oxuyacaqları üçün hələ oturaq həyata yavaş-yavaş alışan Türkləri farsca yazmağa zorlardılar. Yəni mərkəzi yönətim farsca yazdırma iradəsini tətbiq etmək üçün bu ərazilərdəki tatlardan istifadə edərdi. İşlər tərsinə oldu. İran mühitində ən güclü farsca yazanlar türk olduqları halda, Quzey Azərbaycan Cabbarlı və Müşfiq kimi fars kökənli tatlar Türk dilində yazdılar. Bu nə deməkdir? Bu o deməkdir ki, 1000 illik indi İran adlanmış zehni mühitdən qopuş Azərbaycan mədəniyətinə təkan vermişdir.

Axundovdan başlayan milli dildə yazma gələnəyi Quzey Azərbaycanı çox böyük bir başarı ilə vətən yapa bilmişdir. Torpaq o zaman vətən yapılır ki, onun dilində milli istəklər, duyğular yazılmağa başlayır. XIX əsrin ikinci yarısından başlayan milli kimlik axtarışı və geniş Rusiya torpaqlarında baş verən olaylar 1918-ci ildə siyasi şəklini tapmışdır. Bu sürəc içində MUSAVATÇILIQ milli-siyasi fəlsəfə kimi ortaya çıxmışdır. MÜSAVATÇI kimliyi oluşduran bir neçə önəmli isim olmuşdur, biz onlardan Rəsulzadə və Əlibəy Hüseynzadənin görüşlərini ələ alacağıq.

İran mühitindən ayrılma Quzey Azərbaycanın istiqbalı üçün tarixi bir şans olaraq ortaya çıxmışdır. Fiziki ayrılış istər-istəməz fikri, hissi ayrılışı da zaman içində doğurmuşdur. Xüsusən çağdaşlaşma çabası içində olan geniş Rusiya vasitəsi ilə Qərb mədəniyəti ilə tanışlıq imkanı sağlanmışdır. Artıq din xadimləri Axundovların qətlinə fətva verə bilmirdi. Artıq Nəcəfdən və İrandan gələn müctehidlərin aydınların ölümü ilə bağlı fətvalarını rus ordusu durdururdu. Axundovun sekularizmdən danışdığı zamanlarda Güney Azərbaycandakı BABİlərin qətlinə fətva verilmişdir. İnsan qanına susamış olan Səfəvilik artıq Quzey Azərbaycanda rus iradəsinə təslim olmuşdur.

1000 illik bir mənəvi mühitdən və təqribən 500 illik Səfəvi qaranlığından ayrılmaq asan deyildi. Müsavatçılar tarixi bir kimlik təsbiti doğrultusunda bu qaranlıq tarixi basqının təsirindən qurtula bilməmiş və iki millətin (fars-türk) kimliklərini bir-birinə qarışdırmışlar.

XX əsrin əvvəllərində Əlibəy Hüseynzadənin məqalələri “Fiyuzat” və “Yeni həyat” dərgilərində yayınlanırdı. Bakıda petrolun yaratdığı milli burjuaziya ortaya çıxmışdı. Milli burjuaziyaya aydınlamaya yardımçı olmaqda idi. Lakin Bakı milli burjuası heç adını da yaza bilmirdi. Ona görə də yazıb-oxumaqdan məhrum olmanın doğurduğu acılardan xəbərdar idilər. Bu üzdən də aydınlama sürəcinə yardım da bulunurdular. Zeyn-əl Abidin Tağıyev bu burjua kəsiminin önündə gəlirdi. Bir çox dərgilər onun parası ilə fəaliyət göstərir və bir çox məktəblər onun parası ilə açılmışdı.

Əlibəy Hüseynzadənin bütün məqalələri Flora Bayramova tərəfindən 1996-ci ildə 4 cild kitab şəklində Bakıda yayınlamışdır. Bir çox insanların Əlibəy Hüseynzadəni böyük türkçü adlandırmasının təlqini altında qalaraq mən də onu bir türkçü kimi tanımışdım. Lakin Onun bu 4 cild kitabda toplanmış məqalələrini oxuduqdan sonra Əlibəy Hüseynzadənin türkçü olmadığını gördüm. Türkçü olmaq istəmiş, ancaq bilgiləri yetinməmişdir bəlkə də.

Əlibəy Hüseynzadə heç bir bilimsəlliyə dayanmadan, heç bir tutarlı qaynaq göstərmədən “Qırmızı qaranlıqlar içində yaşıl işıqlar” adlı məqaləsində türk irqi ilə fars irqinin eyni olduğunu israrla iddia edir və türk dili ilə fars dilinin də eyni dil olduqlarını yazır: “İran farslarının qanı türk və fars qanlarından ibarət olduğu kimi İran türklərinin də qanı eyni ənasürdən mürəkkəbdir” (“Qırmızı qaranlıqlar içində yaşıl işiqlar”, Azərbaycan Dövlət Nəşriyatı- 1996, S. 63) Anlaşıldığı kimi Əlibəy Hüseynzadə nə irq mövzusu haqqında dərin bilgiyə sahib olmuşdur, nə də ciddi elmi-tarixi araşdırma yapmışdır. Farslarla türkləri eyni irq olaraq görmək elmən və tarixən doğru deyildir, doğru ola bilməz. Əlibəy Hüseynzadə bununla da yetinməmişdir. Farslar və türklər eyni irqə mənsublarsa bunun arxasınca doğal olaraq dil birliyi də gəlməlidir . Əli Hüseynzadə böyük bir qətiyətlə türk və farscanın eyni dil olduğunu savunmaqdadır, ancaq çox bəsit və əsassız dəlillərlə. Ə. Hüseynzadə heç bir dilçilik elminə dayanmadan sadəcə farscadan və bir də Osmanlıcadan etkilənərək özünün uydurduğu və türkcə olaraq sandığı türk dilindən bir cümlə gətirib sonra eyni cümlənin farscasını yazaraq bu iki dilin eyni olduğunu isbatlayır. Yəni bir cümləni və yalnız bir cümləni iki dildə yazaraq bu dillər haqqında fikir yürüdür: “İn cəride ke əhle Qəfqaz qeraət mikonəd, be zəbane torki mohərrər əst.” Bu cümləni bir də özünün uyduruq türkcəsi ilə yazır: “Bu cəridə ki, əhli Qəfqaz qiraət ediyor, lesani türki üzrə mühərrərdir” (Eyni qaynaq, S. 63). Sonra da bu cümlənin müqayisəsindən belə nəticə çıxarır ki, farsca və türkcə eyni dildirlər.

Göründüyü kimi Hüseynzadənin bu baxışı qəti şəkildə müqayisəli dilçiliklə uyğun gəlmir. Ən önəmlisi də budur ki, Əli bəy Hüseynzadənin örnək göstərdiyi bu cümlə türk dili deyildir. Əlibəy Hüseynzadənin uyduruq “türkcə”sidir.

MÜSAVATÇI kimliyin ən önəmli ismlərindən birisi də Məhəmməd Əmin Rəsulzadədir. Rəsulzadə Azərbaycan tarixində çox böyük şəxsiyətlərdən birisi və birincisidir. Çünkü Azərbaycanın modern siyasi sürəcə girməsi onun adı ilə bağlıdır. Ancaq nə yazıq ki, Rəsulzadədə də tarix planındakı yanaşmasında ciddi xətaya yol vermişdir. Rəsulzadə “Əsrimizin Siyavuşu” adlı kitabında Azərbaycanı farsların əfsanə kitabı olan Şahnamədəki Siyavuşa bənzətməkdədir. Şahnamədəki Siyavuş dəstanını anlatdıqdan sonra belə nəticə alır ki, Azərbaycanın İslam şərqində tarix boyu ən mədəni məkan olmasının səbəbi budur ki, Azərbaycanlılar türk irqinə və fars mədəniyətinə mənsubdurlar.(!). Azərbaycanın tarixi mədəniyəti farslarla bağlanılır. Bu da günümüzdə fars şovinizminin türklər haqqında “Siz türklər gəlməsiniz, sizdən öncə burada fars mədəniyəti olmuş” uyduruqları ilə üst-üstə düşür. Azərbacan, atası fars və anası türk olan Siyavuş kimi təqdim olunur. Rəsulzadə bu xətasının kiçik bir qismini “Nizami” əsərində ortadan qaldırmışdır. Rəsulzadənin “Nizami” kitabı şair Nizami Gəncəvinin yaradıcılığına həsr olunmuşdur. Azərbaycanın islam şərqində ən mədəni məkan olmasının səbəbini onun tarixi geoticari statusunda axtarmaq daha elmi ola bilər. İpək yolu üstündə yerləşən Azərbaycan müxtəlif mədəniyətlərin girdi çıxdısına məkan olmuşdur.

Rəsulzadənin Babək Xürrəmdinlə bağlı verdiyi bilgilər də qəbul edilir və bilimsəl deyildir. Rəsulzadə, Babəkin Türk olmadığını və Sovyet ideolojisinin Babəkçiliyi qəsdən qabartdığını yazır. Rəsulzadənin Babək Xürrəmdinlə bağlı bu mülahizəsi rus kommunistlərin Babəkçilikdən öz amacları doğrultusunda istifadə etdikləri üçün ortaya çıxmış ola bilər. Lakin günümüz gerçəkləri və tarixi verilər açısından Rəsulzadənin bu yanaşması da üzərində düşünülməsi gərəkən bir qonudur.



3-Nəticə

Güney Azərbaycanda milli kimliyin yüksəlişi ilə dərin milli- siyasi fəlsəfəyə olan ehtiyac da özünü hiss etdirir. Quzey Azərbaycanda zaman-məkan şərtlərinə görə ortaya çıxmış olan MÜSAVATÇILIQdakı əksikliklər bərtərəf edilmədən bizim ehtiyacımıza cavabdeh ola bilməz. Bəlkə o zaman İran mühitindən yeni qopuş nədəni ilə bui xətalara yol verilmişdir. Fars şovinizmi ilə qarşı-qarşıya gələn Güney Azərbaycan Milli Hərəkəti dilimizin farsca ilə eyni olduğu, soyumuzun da fasrlarla eyni olduğu qənaətinə vara bilməz. 1991-ci ildə Quzey Azərbaycan müstəqil olduqdan sonra da bu əksiklik ortadan qaldırılmadı. Davam etdi və edir. Bu, ayrıca bir məqalənin mövzusu olacaq, ancaq özət olaraq bunu demək istəyirəm ki, bu əksikliyi ortadan qaldırmaq və özəlliklə yarınlar üçün tam tüklüyü və modernizmi çağrışdıran bir simgə oluşdurmaq Güney Azərbaycan Milli Hərəkətinin missionudur.

25.06.2007