آزربايجان دئموکرات فيرقه سي: دونه ن و بوگون ,گؤزله نتيلر و رئالليقلار
-------------------------------------------------------------------------------
ج. گونئي
-------------------------------------------------------------------------------
20جي عصرين اوللريندن باشلاياراق گونئي آزربايجاندا فاصيله لرله اينقيلابلار و نيسبي اولاراق ميللي آزادليق حرکاتلاري باش وئرميشدير. دوزدور بو حرکاتلارين هئچ بيري صيرف ميللي ايدئيالار زمينينده و ميللي حاقلارين الده ائديلمه سي اوغروندا اولماميشدير. بو حرکاتلارين اکثرييتينده باشقا چالارلار بعضي حاللاردا داها چوخ اوستونلوک تشکيل ائديبدير.

1945-46جي ايللرده گونئي آزربايجاندا 21 آذر حركاتي’نين، آدي چکيله ن اينقيلابلارين آراسيندا بير چوخ جهتلرينه گؤره اهمييتليليک درجه سي داها چوخدور. همين حركاتدا گونئي آزربايجان تورکلرينين سوسيال پيروبلئملرينين حللي، عدالت و برابرلييين يارانماسي اوغروندا موباريزه بو حركاتين آپاريجي و دوشونه ن طبقه سينين ميللي آزادليق و ميللي حاقلارين الده ائديلمه سي ايستيقامتينده موباريزه لريني کؤلگه ده قويابيلمه ييب.

س. جعفر پيشه وري’نين باشچيليغي آلتيندا آزربايجان ميللي حؤکومتي بير ايلليک حاکيمييتي دؤنه مينده او گونکو آغير و دؤزولمه ز شرطلره رغمن آپارديغي هر طرفلي ايصلاحاتلارلا خالقين چوخونلوغونون اوره يينده اؤزونه سؤزون حقيقي معناسيندا يئر آچميش، اوزون ايللر بويو پهلويلر سولاله سينين گؤره بيلمه ديکلري و گؤرمک ايسته مه ديکلري ايشلري حياتا گئچيره بيلميشدير.

بير سيرا "تاريخچي" و "آراشديرماجي"لارين بير طرفلي و حقيقته اويغون اولمايان تحريفاتلارينين عکسينه اولاراق 21 آذر حركاتي هانسيسا خاريجي قوووه لرين تاثيري و تضييقي ايله دئييل، بلکه ميللتين اوزون ايللر ييغيليب قالميش و حلليني تاپماميش پيروبلئملرينين پارتلاييشيندان ايره لي گلميشدير. دونيانين و بؤلگه نين او گونکو شرطلريني نظره آلاراق يئنيجه يارانميش و مرکزي تئهران حاکيمييتي، هابئله اونون موتتفيقلرينين تضييقلري قارشيسيندا ديره نمک اوچون ميللي حؤکومتين قونشولوقدا اولان گوج صاحيبي سووئتلر بيرلييي ايله ياخين موناسيبتلر قورماسي، قارشيليقلي امکداشليقدا بولونماسي اولدوقجا طبيعي و منطيقي بير عمل ايدي. سووئتلر بيرلييينين ترکيبينده ديلي، تاريخي، مدنييت و عادت-عنعنه سي گونئيده کيلرله تام عئيني اولان آزربايجان سووئت سوسياليست رئسپوبليکاسي’نين اولماسي همين موتتفيقليک و ياخين دوستلوق علاقه لرينين داها دا مؤحکمله نمه سي اوچون کيفايت قده ر توتارلي سبب ساييلابيله ردي.

يوخاريدا وورغولاديغيميز کيمي بو حركاتين باشلانماسي و ميللي حٶكومتين قورولماسيني خاريجي عاميللرله باغلايانلار بيله ره کدن حقيقتلري تحريف ائده ن ساختاکارلارديرلار. بيليندييي کيمي بوتون خالقلارين موباريزه تاريخينده اوغور قازانماق اوچون نظري، سيياسي، حربي و.س. جهتلردن اويغون اؤلکه لرله امکداشليق ائتمه حاللاري آز اولماميشدير. نئجه کي او زامان "موستقيل" دؤولت ساييلان ايران مرکزي حاکيمييتي گونئي آزربايجان خالقينا قارشي هوجومدا باشدا آمئريکا اولماقلا بير سيرا غرب اؤلکه لرينين يارديملاريندان ايستيفاده ائتميشدير. هابئله 1979-جو ايل فئورال اينقيلابيندا بوگون حاکيمييتده اولان و آزربايجان تورکلرينه قارشي پهلويلردن فرقلي سيياست يوروتمه يه ن فارس موللا رئژيمي ده غلبه سيني تامين ائتمک اوچون بير چوخ اؤلکه نين ماددي، معنوي و سيياسي دسته يينه آرخالانميشدير. همين مساله بو يازيميزين مؤوضوعسو اولماديغيندان بونون تحليلينه گئچمک ايسته ميريک.

يوخاريدا دا دئييلدييي کيمي "آزربايجان دئموکرات فيرقه سي" و اونون فعالييتي و موباريزه سي نتيجه سينده آزربايجان ميللي حٶكومتينين قورولماسي آزربايجان خالقينين اؤزونون حاقلي ايسته کلري و موباريزه سي نتيجه سينده قورولموشدور. بير ايلليک حاكيمييتي دؤنه مينده همين حٶكومتين گؤردويو ايشلر، خالقدان آلديغي دستک او درجه ده گئنيش و اهمييتلي اولموشدور کي، بعضي غرب ديپلوماتلاري و موشاهيده چيلري ده بونو ائعتيراف ائتمه يه مجبور اولموشدورلار.

آزربايجان و مرکزي حاكيمييت آراسيندا دانيشيقلار نتيجه سينده الده ائديلميش راضيليقلاردان حيله گرجه سينه سو-يي ايستيفاده ائديب، ديپلوماتيک پيرينسيپلري آياقلاياراق آمئريکا’نين بير باشا و هر طرفلي دسته يي ايله تئهران رئژيمي آزربايجان’ا هوجوم ائتدي. ياخين طرفداش ساييلان سووئتلر بيرلييينين موتتفيقليک و طرفداشليق پيرينسيپلريني ريعايت ائتمه مه سي، باشقا طرفدن ايسه آمئريکا’نين تئهران رئژيمينه بير باشا ماددي، سيياسي و حربي يارديم گؤسته رمه سي نتيجه سينده يئنيجه فورمالاشماقدا اولان آزربايجان ميللي حٶكومتي دئوريلدي. سونوج اولاراق مينلرله آزربايجانلي شهيد اولدو، دار آغاجلاريندان آسيلدي، اون مينلرله اينسان ايسه اؤز دوغما يورد-يوواسيندان ديده رگين دوشدو.

بو دؤوردن سونرا طبيعي کي، آزربايجان دئموکرات فيرقه سي’نين (آدف) داخيلده فعالييت ايمکانلاري يوخ سويييه سينه ائندي. قيسا بير سوره داغينيق شکيلده و موختليف يئرلرده گؤسته ريله ن موقاويمتلري ايستيثنا ائتمکله دئمک اولار کي، ياراديلميش سرت توتاليتئر شراييطده گؤزه چارپاجاق جيددي بير ترپه نيش اولمادي.

تئهران رئژيمي، فارس شووينيزمينين بو "غلبه"سيندن سونرا باشدا س. جعفر پيشه وري اولماقلا سووئت سوسياليست آزربايجاني’نا سيغينميش آزربايجان دئموکرات فيرقه سي’نين رهبرلييي و فعاللاري يئنيدن، آراز’ين باشقا تاييندا آدف’نين فعالييتيني برپا ائده رک صبيرسيزليکله گؤزله ديکلري "دؤنوش" گونونه حاضيرلاشماق ايسته ديلر. بو مساله ده گونئي’ده اولدوغو کيمي يئنه ده س. ج. پيشه وري اؤز تشکيلاتچيليق قابيلييتي و زنگين سيياسي تجروبه سيندن ايستيفاده ائتمه لي اولدو. اونون سعي لري نتيجه سينده آدف يئنيدن تشکيلاتلانماغا باشلادي. حتتا قيزيلباش خالق قوشونلاري فداييلرينين سووئت سوسياليست آزربايجاني’نين شيمال رايونلاريندا تعليم مشقلرينه باشلامالارينا ناييل اولوندو. طبيعي کي بو دا س. ج. پيشه وري’نين عيناد و فداکارليغي نتيجه سينده باش توتموشدو.

آدف رهبرلييي و فعاللاري آراسيندا يئنيدن بير جانلانما، روح يوکسکلييينين يارانديغي، موباريزه ني داوام ائتديرمک اوچون گونئي’ه داها حاضيرليقلي دؤنه جکلرينه اينام و اومودون آرتديغي بير مقامدا س. ج. پيشه ورينين موعممالي اؤلومو هر شئيي ياريمچيق قويدو.

يئنيدن بير سوستلوک و مايوسلوق حاکيم کسيلدي. بير سيرا فعاللار سيبير’ه، باشقا يئرلره سورگون ائديلدي. گونئي’ده فارس شووينيزميني تمثيل ائده ن پهلوي حاكيمييتينين ميللي آزادليق موباريزلرينه قارشي آپارديغي رئپرئسييا و آمانسيز سيياست ايکينجي دفعه "موتتفيق "و "دوست" اؤلکه نين حاکيم سيياسي قورولوشو طرفيندن حياتا گئچيريلمه يه باشلانيلدي. آدف’نين "ايران خالق پارتيياسي" ايله بيرله شديريلمه سي ايدئياسي، بير اؤلکه ده ايکي "کومونيست" پارتيياسي اولابيلمه ز دئويزي آلتيندا گونده مه گتيريلدي. آدف’ده ميللي مؤوقئعلريله سئچيله ن شخصلر تضييقلرله اوزله شيب رهبر وظيفه لردن اوزاقلاشديريلديلار. آدف’ني "ايران خالق پارتيياسي"نين ايالت کوميته سينه چئويره رک بير داها فارس شووينيزمي "کومونيست"، "سوسياليست" دونوندا آزربايجان تورکلرينين موستقيل اولاراق اؤز ميللي حاقلاري اوغروندا موباريزه آپارمالارينا انگل اولماغا باشلادي. موستقيل ميللي دوشونجه يه ماليک اولان بير چوخ ضيياليلار بو قورومدا فعالييت ايمکانلارينين اللريندن آلينديغينا گؤره تشکيلاتدان اوزاقلاشمالي اولدولار. يوخاريدا وورغولاديغيميز کيمي عکس تقديرده، يعني موقاويمت گؤسته رديکلري حالدا طالئعلرينين اؤنجه دن "جزالانديريلميش"لاردان فرقلي اولماياجاغيني دوشونوب سوسانلار دا آز اولمادي. اؤز منافئعلريني قوروماق خاطيرينه ترس فيکيرده اولمالارينا رغمن قورومدا قاليب "موباريزه"لريني داوام ائتديره ن "عاغيللي"لار دا اولدو. دئديکلريميزه ميثال اولاراق او دؤوردن قالان بير چوخ سندلري فاکت کيمي گؤسته ره بيله ريک. آنجاق بو مؤوضوعدا بير سيرا ضيياليلاريميزين گئنيش آراشديرمالار آپاريب يازديقلارينا گؤره بو قيسا يازيدا همين مطلبلره گئنيش توخونماغي اويغون بيلميريک. (البتته بو آرادا آدف’ده فعالييت گؤسته ره ن بعضي شخصلري کؤلگه آلتينا سالماق نيتينده دئييليک. همين دؤورده ده تشکيلاتدا ميللي موباريزه يه و قورومون موستقيل تشکيلات اولاراق فعالييت گؤسته رمه سينه مئييللي اولان اينسانلار يوخ دئييلدي. همين مساله لرده آدف`نين صدري اولان غولام يحيا دانيشييان شخصينين بلکه ده بير آز فرقلي مؤوقئع نوماييش ائتديرمه سي ده تقديره لاييقدير. آنجاق حاکيم دوروم و قئيد ائتديييميز اينسانلارين آزليقدا اولماسي مساله نين ايسته نيله ن مجرادا ده ييشيلمه سينه ايمکان وئرميردي.)

فيرقه’نين "فعالييت"ينه حاکيم کسيلميش بو شراييطي، قيراق دوشونجه و تاثيرلرين شاختاسيندان بوز باغلاميش دورومو 1979-جو ايل فئورال اينقيلابي دا گونئي آزربايجان ميللي مساله سينين خئيرينه اريده بيلمه دي. همين اينقيلابا آدف اوزون ايلليک "ايران خالقلارينين منافئعي" پيريزماسيندان ياناشاراق هر طرفلي دستک وئردي. آدف’نين حئسابيندان بو مساله اوچون اهمييتلي مبلغده ماددي وساييط آيريلدي. بو، سؤزده "آنتي ائمپئريياليزم" اينقيلابينين ماهيتيني ايلک گونلردن درک ائديب عکس مؤوقئع توتان تشکيلات و شخصلر "ضيد اينقيلابي" قوووه لر آدلانديريلاراق تنقيد آتشينه توتولدو. اونلارين آمئريکا و ديگر کاپيتاليست اؤلکه لرين ال آلتيلاري اولدوقلاري، نظارتلرينده اولان بوتون مطبوع اورقانلار واسيطه سيله وورغولاندي. اينقيلابدان قيسا سوره سونرا ديني حاكيمييتين موطلقليييني تامين ائده ن، ويلايت-ي فقيه، "عالي ديني رهبري" تانري’نين يئر اوزونده کي تمثيلچيسي سايان گئريجي و آنتي-دئموکراتيک "آناياسا" رئفئراندوما چيخاريلارکن بير سيرا سول جريانلار کيمي "ايران خالق پارتيياسي" و اونون "ايالت کوميته سي" اولان آدف ده بو "آناياسا"ني دستکله دي. همين "آناياسا" دا باشقا مورتجئع مادده لرله ياناشي "ايراندا" ياشايان خالقلارين دا ميللي-مدني حوقوقلارينا لازيمي سويييه ده يئر وئريلمه دي. بونا موثبت سس وئرمک ايسه آدف’نين قبول ائتدييي پيرينسيپ و مراملاري ايله ضيددييت تشکيل ائديردي. ميللي و دئموکرات تشکيلات اولماق ايدديعاسيندا اولان بير قورومون ان گئريجي فورمادا دينين حاکيمليييني تثبيت ائده ن بير کونستيتوسيياني دستکله مه سي فيرقه’نين ايميجينه جيددي ضربه اولماقلا ياناشي، کوبود بير يانليشليق ايدي. بو خومئيني رئژيمينين حاكيمييتينين مؤحکمله نمه سيندن قيسا سوره سونرا اؤزونو گؤسته ردي.

همين کونستيتوسييادا بعضي مودعالارين علئيهينه چيخان بير چوخ قوووه لر حاكيمييتله ياناشي اؤزونو "دئموکرات" آدلانديران جريانلار طرفيندن لعنتله نه ره ک تضييقلره معروض قالدي. کونستيتوسييانين 110. جو اصلینده "ويلايت-ي فقيه"ين موطلقييتيني تثبيت ائده ن حيصصه نين ده ييشديريلمه سي و غئير-ي فارس ميللتلرين ميللي-مدني حاقلارينا "آناياسا"دا گئنيش يئر آيريلماسي طلبي ايله مشهور دين خاديمي آيتوللاه شريعتمداري`نين چيخيشيندان سونرا گونئي آزربايجان تورکلري بير داها آياقلاندي. "خالق موسلمان" پارتيياسينين اطرافيندا بيرله شه ن ميليونلارلا گونئيلي آيتوللاه مير کاظيم شريعتمداري’نين حاقلي طلبيني دستکله مک، گونئي آزربايجان تورکلرينين ميللي-مدني حاقلارينين تانينماسي ايسته يي ايله گئنيش و داواملي ائعتيراض آکسييالاري گئچيرمه يه باشلاديلار. ميللي حٶكومت’ين دئوريلدييي زاماندان همين حاديثه لره دک ميللي طلبلرله باغلي او سويييه ده هئچ بير آکسييا گئچيريلمه ميشدي. بو مساله ده ده آدف تئهران مرکزي حاكيمييتينين مؤوقئعيني دستکله يه ره ک باشلانمش اولان حركاتي خاريجي قوووه لره باغلي گئريجي و قاراگوروه دسته لرين اينقيلابا قارشي تخريباتي آدلانديردي. اؤز بياناتلاريندا حاكيمييتدن بو "ضيدد-ي اينقيلابي" قوووه لرين سوسدورولماسيني طلب ائتدي. (ماراقليدير کي بير نئچه ايل سونرا تئهران رئژيمي همين مئتوددان "ايران خالق پارتيياسي" و آدف’يه قارشي ايستيفاده ائديب اونلارين داخيلده فعالييت گؤسته ره ن قوووه لريني خاريجدن گلميش جاسوسلار آدلانديردي.)

ماراقلي جهتلردن بيري ده اودور کي، حاديثه لرين بئله اينکيشاف ائتدييي بير دؤنه مده "کوردوستان دئموکرات پارتيياسي" باشدا اولماقلا اکثر کورد تشکيلاتلاري کوردوستان’ين موختارييتي طلبيني داها جيددي شکيلده قالديريب و بو يؤنده هر طرفلي فعالييته باشلاميشدي. بو مساله ده ده آدف "ايران خالق پارتيياسي"نين تاثيري آلتيندا کوردلرين همين طلبيني جيددي-جهدله دستکله يير و کوردوستان’ين موختارييتيني کوردلرين طبيعي حاققي ساياراق بو مساله نين دينج حللي اوچون مرکزي حاكيمييتله دانيشيقلار آپاريلماسيني تکليف ائديردي. کوردوستان’ين موختارييتيني اونلارين طبيعي حاققي سايان قورومون، آزربايجان تورکلرينين موختارييت بئله دئييل، ساده جه ميللي-مدني حاقلارينين تانينماسي اوغروندا سيويل موباريزه لرينه نه اوچون قارشي چيخديغي سوال دوغورور. يئنه ده ماراقليدير کي همين مساله لرله باغلي هم آدف’نين، هم ده" ايران خالق پارتيياسي"نين اورقاني اولان "نامه-يئ مردوم" قزئتينده عئيني صحيفه ده ايکي بياناتا يئر وئريليردي. بيرينجي بيانات کوردلرين موختارييتينين دستکله نمه سي، ايکينجي بيانات ايسه گونئي آزربايجاندا ميللي طلبلرله گئچيريله ن آکسييالاري پيسله يه ره ک مرکزي حاكيمييت و "موترققي" قوووه لردن همين آکسييالارين ايشتيراکچيلارينا قارشي جيددي تدبيرلر گؤرمه يه چاغيريش.

البتته بو آرادا آدف’نين خططي ايله يارانميش يئني شراييطدن ايستيفاده ائده ره ک گونئي’ه گئديب فعالييت گؤسته ره ن اينسانلارين و آدف’نين بو يؤنده کي امه ييني اينکار ائتمک اولماز. فعالييت اوچون داخيله گئده نلر آراسيندا انوشيروان ايبراهيمي کيمي ده يه رلري اينسانلار وار ايدي. هانسي کي بير موددت سونرا "اينقيلابي" حاكيمييت کيمي دستکله نه ن رئژيمين دوستاغينا دوشوب و گولله له ندي. بلکه ده آدف’نين "خالق موسلمان پارتيياسي"نين اطرافيندا بيرله شه ن کوتله نين طلبلرينه قارشي چيخماسي، بو حركاتي دستکله مه مه سينين بير سببي ده آدف’نين ميللي مساله نين ايدئولوژيک فرقده بولوندوغو بير جريانين واسيطه سييله اؤنه چکيليب حلل اولونماماسي سيياستيندن ايره لي گليردي. آمما نتيجه آزربايجان تورکلرينين زييانينا قورتاردي.

وورغولاديغيميز کيمي يئني "اينقيلابي" حاكيمييت اؤز پايالاريني برکيتمک اوچون "ايران خالق پارتيياسي"، "آزربايجان دئموکرات فيرقه سي" و بير سيرا باشقا جريانلاردان ايستيفاده ائتديکدن سونرا "چوماغين" باشيني همين تشکيلاتلارا طرف دؤنده ردي. قيسا بير زامان عرضينده همين قوروملاري "خاريجي دؤولتلرين جاسوسو" آدلانديراراق لغو ائديب بير چوخ فعاللاريني حبس ائتدي. مينلرله کادرينين و دئمک اولار کي اساس رهبرلييينين "اله گئچمه"سيندن سونرا بو تشکيلاتلار يئنيدن يئني حاكيمييتين "اينقيلابي"ليييني داها ياخشي درک ائتسه لر ده بو هئچ بير مساله ني ده ييشمه يه يئتمه دي.

بو حاديثه لردن سونرا آدف يئنيدن 1946. جي ايله اوخشار بير طالئع ياشاماغا مجبور اولدو. حبس و گولله له نمه دن جانيني قوتارابيله نلر موهاجيرت ائتمه يه مجبور اولدولار. "ايران" دا قورولان سرت ديکتاتور و ميليتار حاكيمييت بير داها مينلر اينسانين قانيني تؤکدو، اون مينلرله اينساني يورد-يوواسيندان ديده رگين سالدي. آمما گؤرونور بو دا آدف’نين قطعي نتيجه چيخاراراق بللي مؤوقئع توتماسينا يئته رلي اولمادي.

سووئت سوسياليست رئسپوبليکاسينين داغيلماسي عرفه سينده قوزئي آزربايجاندا باشلانان ميللي آزادليق حركاتي دؤنه مينده (1988-90) آدف’نين سرگيله دييي مؤوقئع ايله يقين کي ميللي دوشونجه لي اينسانلار هئچ واخت باريشابيلمه زديلر. نئجه کي، باريشا دا بيلمه ديلر. ائرمنيلرين آزربايجان’ا قارشي اراضي ايدديعالارينين گوجله ندييي، بو ايدديعالارين گئرچکله شمه سي اوچون آرتيق ائرمني سيلاحلي بيرله شمه لرينين قاراباغدا تئرور آکسييالاري حياتا گئچيردييي بير واختدا بير چوخ "سول" تشکيلاتلار کيمي، آدف ده "ائرمني-آزربايجانلي قارداشليغلاريندان" دم ووراراق يارانميش پيروبلئمي (هانسي کي بو پيروبلئم يوخ، ائرمنيلرين آزربايجان تورپاقلارينا سيلاحلي تجاووزو ايدي) "ميللتچي"، "قاراگوروه" دسته لرين ياراتديغيني سؤيله يه ره ک، "قارداش" خالقلارين بيرلييينين ابديليييندن دانيشيرديلار. (البتته 1990-جي ايل 20 يانوار فاجيعه سي ايله باغلي آدف’نين توتدوغو مؤوقئع، بيلديردييي موناسيبت تقديره لاييقدير. اوبيئکتيوليک نامينه سونراکي دؤورلر، آزربايجان’ين موستقيلليييندن سونرا قاراباغ’ين ايشغالي ايله علاقه دار دا آدف بير معنالي اولاراق مؤوقئعيني بيلديردي و همين مساله ده بوگون ده عئيني مؤوقئعده قالير.)

همين عرفه ده بير چوخ ميللي دوشونجه لي گونئيليلرين خالق حركاتيندا ايشتيراکينا گؤره آدف رهبرلييينين غضبينه توش گلمه سي چوخ ياخين تاريخيميزين آجي گئرچکليکلريندندير. بلکه ده بوتون بو حرکتلرين نتيجه سي ايدي کي، 1992-جي ايلده آزربايجان خالق جبهه سي’نين حاكيمييتي دؤنه مينده آدف’ني يئرله شدييي بينادان کؤچورمک مساله سي قالديريلميشدي. بوگون همين حرکتي آخج’نين آياغينا يازماق ايسته يه نلر اولسا دا، اصلینده بو 1946-جي ايلدن قوزئي آزربايجان’ا موهاجيرت ائتميش بير سيرا گونئيلي ضييالي و آدف’ده "غضبه" توش گلميش فيرقه چيلرين آزربايجان’ين (او) واختکي حٶكومتينين قارشيسيندا قالديرديقلاري مساله ايدي. همين حاديثه دن خبردار شخص کيمي حتتا بو مساله ده ائکس پيرئزيدئنت ائلچي به ي’ين مؤوقئعينين فرقلي اولماسينا باخماياراق بير چوخ گونئيلينين تاکيدي و ايصراري نتيجه سينده بو حرکته (آدف’ني يئرله شدييي قرارگاهدان چيخارماق) جهد اولونماسيني دييه بيله ره م.

آزربايجان رئسپوبليکاسينين موستقيلليييندن سونرا دئمک اولار کي آدف’نين فعالييتي حيسس اولونمادي. اوزون ايللر داخيلده و خاريجده گونئي آزربايجانلا باغلي بير سيرا جيددي حاديثه لر باش وئرسه ده آدف گؤزله مه مؤوقئعينده داياناراق هئچ بير رسمي رئاکسييا گؤسته رمه دي. بو موددت عرضينده بعضي گونئيلي و فيکير باخيميندان فيرقه’يه داها ياخين اولان فعاللارين دا آدف’ني "جانلانديرما" جهدلري نتيجه وئرمه دي. بو ايسه اؤزلويونده بير چوخ تجروبه لي و قابيلييتلي اينسانلارين فيرقه دن اوزاقلاشمالارينا و باشقا تشکيلاتلارين آدي آلتيندا فعالييت گؤسته رمه لرينه سبب اولدو.

"آزربايجان دئموکرات فيرقه سي"نين ترپه نمه يه سون جهدي 2003-2004-جو ايللره تصادوف ائدير. بو زامان آدف’نين فعالييتينين گوجله نديريلمه سي اوچون دوشونجه و باخيش ائعتيباريله فيرقه`يه ياخينليغي اولان بعضي شخصلرين تشببوثو نتيجه سينده آدف’نين فعالييتينده يئني بير مرحله باشلانميش اولدو. قوروم يئنيدن گونئي آزربايجانلا باغلي مساله لرده "قانع ائديجي" اولماسا دا بعضي تشببوثلرده بولوندو. "ايران"دا باش وئره ن حاديثه لره، جريان ائده ن سيياسي پيروسئسلره موناسيبت بيلديردي. اؤزونون سايتيني آچدي. "آزربايجان" آديندا اورقاني يئنيدن نشر ائتديريلدي و ميللي حٶكومتين تاريخي و آدف’نين فعالييتي ايله باغلي کيتابلار بيراخدي. "آزربايجان ميللي حٶكومتي"نين و عومومييتله آدف’نين فعالييتي ايله باغلي بوراخيلان آلبوم-کيتابي ايسه، بو نشرلرين آراسيندا اؤنه ملي يئر توتان چوخ ده يه رلي بيراخيليش سايماق اولار. بونلارلا ياناشي آدف بير سيرا تاريخي گون و حاديثه لرله باغلي موختليف تدبيرلر، کونفيرانسلار دا گئچيرمه يه باشلادي. بو اؤزلويونده ميللي-دئموکراتيک قوووه لرين سئوينجينه و اونلارين يئنيدن فيرقه’يه ماراق گؤسته رمه لرينه سبب اولدو. دوزدور، بو آرادا بير سيرا قوووه لر ده آدف’نين بو يئني فعالييت جهدينين آرخاسيندا باشقا عاميللرين اولدوغونو بيلديره ره ک او قدر ده ايستي ياناشماديلار.

تاسسوفله بو دفعه ده سونونجولارين فيکيرلرينين نيسبي اولاراق حقيقته چئوريلمه سي گونئيدن اولان ميللي-دئموکراتيک قوووه لرين مايوسلوغونا و خيال قيريقليغينا سبب اولدو. "آزربايجان دئموکرات فيرقه سي"نين صدري اميرعلي لاهرودي باشدا اولماقلا آدف’نين بعضي عوضولرينين "ايران"ين آزربايجان رئسپوبليکاسي’نداکي سفيرلييينين موختليف بهانه لرله تشکيل ائتدييي تدبيرلرده گؤرونمه لري، تئهران رئژيمينه باغليليقلاري شوبهه دوغورمايان شخصلرين آدف’نين قرارگاهينا آياق آچمالاري، "ايران مدنييت مرکزي"نين نوماينده لرينين بو تشکيلاتلا علاقه يه گيرمه لري، ميللي قوووه لرين حاقلي ائعتيراضينا سبب اولدو. گونئيلي ميلليلر بير داها آدف’نين بو توتدوغو مؤوقئع ايله گونئي آزربايجان ميللي آزادليق حركاتي’نا هئچ بير موثبت تاسير گؤسته ره بيلمه يه جه ييني قبول ائتمه يه مجبور اولدولار. "ايران"ين ائکس پيرئزيدئنتي محممد خاتمي’نين آزربايجان رئسپوبليکاسي’نا سفري زاماني "آزربايجاندا ياشايان ايرانليلارلا گؤروش" آدي آلتيندا ا.ا.ج.’نين سفيرلييي طرفيندن تشکيل ائديله ن ضيافتده آدف’نين صدري جناب اميرعلي لاهرودي و تشکيلاتين بير نئچه عوضوونون ايشتيراکي، خاتمي ايله "صميمي" گؤروش و صٶحبتلري سيياسي چئوره لر طرفيندن بير معنالي قارشيلانمادي. بو عمل، دئمک اولار کي آدف’نين ايميجينه چوخ جيددي ضربه ووردو. ياشانانلاري بير داها تجروبه ائتمکده اولان قوروم رهبرلييينين "ايران" مئييللي چيخيش و داورانيشلاري بونونلا بيتمه دي. ا.ا.ج.’دا سون پيرئزيدئنت "سئچکي"لرينده تشکيلاتين توتدوغو مؤوقئع، گؤسته ردييي "فعالييت" حاققيندا فورمالاشديرديغي يئرلي-يئرسيز شوبهه لري بير داها آرتيردي. تشکيلاتا ياخينلاشماغا مئييل گؤسته ره ن يئني و گنج قوووه لرين مايوسلوغونا سبب اولدو.

آدف’نين ميللي حٶكومتين 60 ايللييي موناسيبتيله 2005. جي ايلين دئکابريندا گئچيردييي مطبوعات کونفيرانسيندا تشکيلات رهبري اميرعلي لاهرودي’نين چيخيشي مطبوعات نوماينده لري و تدبير ايشتيراکچيلاري آراسيندا چاشقينليق ياراتدي. همين تدبيرده اميرعلي لاهرودي’نين ا.ا.ج.’نين "پيرئزيدئنت"ي ماحمود عنترينيژاد حاققيندا سؤيله دييي صميمي و مئهريبان فيکيرلر، م. عنترينيژاد’ين "خالقين سسي ايله سئچيلميش و خالق طرفيندن دستکله نه ن "مشروع" پيرئزيدئنت " کيمي چيخيشي توپلانتي ايشتيراکچيلاري آراسيندا دا موباحيثه يه و بير چوخلارينين ائعتيراضينا سبب اولدو. ميللي حٶكومت’ين 60 ايللييي ايله باغلي يايينلانان بياناتدا دا اوخشار فيکيرلرين يئر آلماسي آدف’نين يئني تاريخينده سيلينميه جک بير لکه اولدو.

بوتون بونلارين يئکونو اولاراق تشکيلاتين اساس قوووه لريندن بيري، اميرعلي لاهرودي’يه ان ياخين اولان شخصين آزربايجان رئسپوبليکاسي’نين ميللي تهلوکه سيزليک ناظيرلييي طرفيندن حبسي، آپاريلميش ايستينطاق زاماني همين شخصين ا.ا.ج.’نين خوصوصي خيدمت اورقانلارينين امکداشي اولماسيني ائعتيراف ائتمه سي، بو قوروما اولوب-قالان اومودو دا قيرميش اولدو. البتته بو اؤزلويونده بلکه ده تئهران رئژيمينين غلبه سي ساييلابيله ر. نييه کي، بو واسيطه ايله تئهران حاكيمييتي ميللتيميزين ان قوجامان و زنگين تاريخي و موباريزه گئچميشي اولان قورومو حاقدا باشقا راي ياراتماغا ناييل اولدو. و البتته کي بو مساله لره يول وئره ن، شراييط يارادان اينسانلار اؤز ويجدانلاري قارشيسيندا جاواب وئرمه ليديرلر.

پ.س.: بلکه ده آدف’نين "گونئي آزربايجان دئموکرات فيرقه سي" آدي ايله، يئني و گنج ميللي-دئموکرات گونئيليلر طرفيندن برپاسينين زاماني چاتيبدير. بونا آدف’نين بوگونکو رهبرلييي ده راضيليق وئرمه يه بورجلودور. ميللتيميزين موباريزه تاريخينده اؤزونه مخصوص يئري، مينلرله اينسانيميزين قاني باهاسينا فورمالاشميش بير قورومون عکس جبهه يه خيدمت ائتمه سينه گؤز يومماق هم ده جينايتدير.

ج. گونئي

Azərbaycan Demokrat Firqəsi
Dünən və bugün
Gözləntilər və reallıqlar

20-ci əsrin əvvəllərindən başlayaraq Güney Azərbaycanda fasilələrlə inqilablar və nisbi olaraq milli azadlıq hərəkatları baş vermişdir. Düzdür bu hərəkatların heç biri sırf milli ideyalar zəminində və milli haqların əldə edilməsi uğrunda olmamışdır. Bu hərəkatların əksəriyyətində başqa çalarlar bə’zi hallarda daha çox üstünlük təşkil edibdir.

1945-46-ci illərdə Güney Azərbaycanda 21 Azər Hərəkatı’nın, adı çəkilən inqilabların arasında bir çox cəhətlərinə görə əhəmiyyətlilik dərəcəsi daha çoxdur. Həmin hərəkatda Güney Azərbaycan Türklərinin sosyal pıroblemlərinin həlli, ədalət və bərabərliyin yaranması uğrunda mübarizə bu hərəkatın aparıcı və düşünən təbəqəsinin milli azadlıq və milli haqların əldə edilməsi istiqamətində mübarizələrini kölgədə qoyabilməyib.

S. Cəfər Pişəvəri’nin başçılığı altında Azərbaycan Milli Hökuməti bir illik hakimiyyəti dönəmində o günkü ağır və dözülməz şərtlərə rəğmən apardığı hər tərəfli islahatlarla xalqın çoxunluğunun ürəyində özünə sözün həqiqi mə’nasında yer açmış, uzun illər boyu Pəhləvilər sülaləsinin görəbilmədikləri və görmək istəmədikləri işləri həyata keçirəbilmişdir.

Bir sıra “tarixçı” və “araşdırmacı”ların bir tərəfli və həqiqətə uyğun olmayan təhrifatlarının əksinə olaraq 21 Azər Hərəkatı hansısa xarici qüvvələrin tə’siri və təzyiqi ilə deyil, bəlkə millətin uzun illər yığılıb qalmış və həllini tapmamış pıroblemlərinin partalışından irəli gəlmişdir. Dünyanın və bölgənin o günkü şərtlərin nəzərə alaraq yenicə yaranmış və mərkəzi Tehran hakimiyyəti, habelə onun müttəfiqlərinin təziyiqləri qarşısında dirənmək üçün Milli Hökumətin qonşuluqda olan güc sahibi Sovetlər Birliyi ilə yaxın münasibətlər qurması, qarşılıqlı əməkdaşlıqda bulunması olduqca təbii və məntiqi bir əməl idi. Sovetlər Birliyinin tərkibində dili, tarixi, mədəniyyət və adət-ənənəsi Güneydəkilərlə tam eyni olan Azərbaycan Sovet Sosyalist Respublikası’nın olması həmin müttəfiqlik və yaxın dostluq əlaqələrinin daha da möhkəmlənməsi üçün kifayət qədər tutarlı səbəb sayılabilərdi.

Yuxarıda vurğuladığımız kimi bu hərəkatın başlanması və Milli Hökumətin qurulmasını xarici amillərlə bağlayanlar bilərəkdən həqiqətləri təhrif edən saxtakarlardırlar. Bilindiyi kimi bütün xalqların mübarizə tarixində uğur qazanmaq üçün nəzəri, siyasi, hərbi v.s. cəhətlərdən uyğun ölkələrlə əməkdaşlıq etmə hallari az olmamışdır. Necə ki o zaman “müstəqil” dövlət sayılan İran mərkəzi hakimiyyəti Güney Azərbaycan xalqına qarşı hücumda başda Amerika olmaqla bir sıra qərb ölkələrinin yardımlarından istifadə etmişdir. Habelə 1979-cu il Fevral inqilabında bugün hakimiyyətdə olan və Azərbaycan Türklərinə qarşı Pəhləvilərdən fərqli siyasət yürütməyən Fars molla rejimi də qələbəsini tə’min etmək üçün bir çox ölkənin maddi, mə’nəvi və siyasi dəstəyinə arxalanmışdır. Həmin məsələ bu yazımızın mövzusu olmadığından bunun təhlilinə keçmək istəmirik.

Yuxarıda da deyildiyi kimi “Azərbaycan Demokrat Firqəsi” və onun fəaliyyəti və mübarizəsi nəticəsində Azərbaycan Milli Hökumətinin qurulması Azərbaycan xalqının özünün haqlı istəkləri və mübarizəsi nəticəsində qurulmuşdur. Bir illik hakimiyyəti dönəmində həmin hökumətin gördüyü işlər, xalqdan aldığı dəstək o dərəcədə geniş və əhəmiyyətli olmuşdur ki, bə’zi qərb diplomatları və müşahidəçiləri də bunu e’tiraf etməyə məcbur olmuşdurlar.

Azərbaycan və mərkəzi hakimiyyət arasında danışıqlar nəticəsində əldə edilmiş razılıqlardan hiləgərcəsinə su-i istifadə edib, diplomatik pirinsipləri ayaqlayaraq Amerika’nın bir başa və hər tərəfli dəstəyi ilə Tehran rejimi Azərbaycan’a hücum etdi. Yaxın tərəfdaş sayılan Sovetlər Birliyinin müttəfiqlik və tərəfdaşlıq pirinsiplərini riayət etməməsi, başqa tərəfdən isə Amerika’nın Tehran rejiminə bir başa maddi, siyasi və hərbi yardım göstərməsi nəticəsində yenicə formalaşmaqda olan Azərbaycan Milli Hökuməti devrildi. Sonuc olaraq minlərlə Azərbaycanlı şəhid oldu, dar ağaclarından asıldı, on minlərlə insan isə öz doğma yurd-yuvasından didərgin düşdü.

Bu dövrdən sonra təbii ki, Azərbaycan Demokrat Firqəsi’nin (ADF) daxildə fəaliyyət imkanları yox səviyyəsinə endi. Qısa bir sürə dağınıq şəkildə və müxtəlif yerlərdə göstərilən müqavimətləri istisna etməklə demək olar ki, yaradılmış sərt totaliter şəraitdə gözə çarpacaq ciddi bir tərpəniş olmadı.

Tehran rejimi, Fars şovinizminin bu “qələbə”sindən sonra başda S. Cəfər Pişəvəri olmaqla Sovet Sosyalist Azərbaycanı’na sığınmış Azərbaycan Demokrat Firqəsi’nin rəhbərliyi və fəalları yenidən, Araz’ın başqa tayında ADF’nin fəaliyyətini bərpa edərək səbirsizliklə gözlədikləri “DÖNÜŞ” gününə hazırlaşmaq istədilər. Bu məsələdə Güney’də olduğu kimi yenə də S. C. Pişəvəri öz təşkilatçılıq qabiliyyəti və zəngin siyasi təcrübəsindən istifadə etməli oldu. Onun səyləri nəticəsində ADF yenidən təşkilatlanmağa başladı. Hətta Qızılbaş Xalq Qoşunları Fədailərinin Sovet Sosyalist Azərbaycanı’nın şimal rayonlarında tə’lim məşqlərinə başlamalarına nail olundu. Təbii ki bu da S. C. Pişəvəri’nin inad və fədakarlığı nəticəsində baş tutmuşdu.

ADF rəhbərliyi və fəalları arasında yenidən bir canlanma, ruh yüksəkliyinin yarandığı, mübarizəni davam etdirmək üçün Güney’ə daha hazırlıqlı dönəcəklərinə inam və umudun artdığı bir məqamda S. C. Pişəvəri’nin müəmmalı ölümü hər şeyi yarımçıq qoydu.

Yenidən bir süstlük və mə’yusluq hakim kəsildi. Bir sıra fəallar Sibir’ə, başqa yerlərə sürgün edildi. Güney’də Fars şovinizmini təmsil edən Pəhləvi hakimiyyətinin milli azadlıq mübarizlərinə qarşı apardığı represiya və amansız siyasət ikinci dəfə “müttəfiq” və “dost” ölkənin hakim siyasi quruluşu tərəfindən həyata keçirilməyə başlanıldı. ADF’nin “İran Xalq Partiyası” ilə birləşdirilməsi ideyası, bir ölkədə iki “komunist” partiyası olabilməz devizi altında gündəmə gətirildi. ADF’də milli mövqelərilə seçilən şəxslər təzyiqlərlə üzləşib rəhbər vəzifələrdən uzaqlaşdırıldılar. ADF’ni “İran Xalq Partiyası”nın əyalət komitəsinə çevirərək bir daha Fars şovinizmi “komunist”, “sosyalist” donunda Azərbaycan Türklərinin müstəqil olaraq öz milli haqları uğrunda mübarizə aparmalarına əngəl olmağa başladı. Müstəqil milli düşüncəyə malik olan bir çox ziyalılar bu qurumda fəaliyyət imkanlarının əllərindən alındığına görə təşkilatdan uzaqlaşmalı oldular. Yuxarıda vurğuladığımız kimi əks təqdirdə, yə’ni müqavimət göstərdikləri halda talelərinin öncədən “cəzalandırılmış”lardan fərqli olmayacağını düşünüb susanlar da az olmadı. Öz mənafelərini qorumaq xatirinə tərs fikirdə olmalarına rəğmən qurumda qalıb “mübarizə”lərini davam etdirən “ağıllı”lar da oldu. Dediklərimizə misal olaraq o dövrdən qalan bir çox sənədləri fakt kimi göstərəbilərik. Ancaq bu mövzuda bir sıra ziyalılarımızın geniş araşdırmalar aparıb yazdıqlarına görə bu qısa yazıda həmin mətləblərə geniş toxunmağı uyğun bilmirik. (Əlbəttə bu arada ADF’də fəaliyyət göstərən bə’zi şəxsləri kölgə altına salmaq niyyətində deyilik. Həmin dövrdə də təşkilatda milli mübarizəyə və qurumun müstəqil təşkilat olaraq fəaliyyət göstərməsinə meyilli olan insanlar yox deyildi. Həmin məsələlərdə ADF’nin sədri olan Qulam Yəhya Danişiyan şəxsinin bəlkə də bir az fərqli mövqe nümayiş etdirməsi də təqdirə layiqdir. Ancaq hakim durum və qeyd etdiyimiz insanların azlıqda olması məsələnin istənilən məcrada dəyişilməsinə imkan vermirdi.)

Firqə’nin “fəaliyyət”inə hakim kəsilmiş bu şəraiti, qıraq düşüncə və tə’sirlərin şaxtasından buz bağlamış durumu 1979-cu il Fevral inqilabı da Güney Azərbaycan milli məsələsinin xeyrinə əridəbilmədi. Həmin İnqilaba ADF uzun illik “İran xalqlarının mənafeyi” pirizmasından yanaşaraq hər tərəfli dəstək verdi. ADF’nin hesabından bu məsələ üçün əhəmiyyətli məbləqdə maddi vəsayit ayrıldı. Bu, sözdə “anti emperiyalizm” inqilabının mahiyyətini ilk günlərdən dərk edib əks mövqe tutan təşkilat və şəxslər “zidd inqilabi” qüvvələr adlandırılaraq tənqid atəşinə tutuldu. Onların Amerika və digər kapitalist ölkələrin əlaltıları olduqları, nəzarətlərində olan bütün mətbu orqanlar vasitəsilə vurğulandı. İnqilabdan qısa sürə sonra dini hakimiyyətin mütləqliyini tə’min edən, Vilayət-i Fəqih, “ali dini rəhbəri” Tanrı’nın yer üzündəki təmsilçisi sayan gerici və anti-demokratik “Anayasa” referanduma çıxarılarkən bir sıra sol cərəyanlar kimi “İran Xalq Partiyası” və onun “Əyalət Komitəsi” olan ADF də bu “Anayasa”nı dəstəklədi. Həmin “Anayasa”da başqa mürtəce maddələrlə yanaşı “İranda” yaşayan xalqların da milli-mədəni hüquqlarına lazimi səviyyədə yer verilmədi. Buna müsbət səs vermək isə ADF’nin qəbul etdiyi pirinsip və məramları ilə ziddiyyət təşkil edirdi. Milli və demokrat təşkilat olmaq iddiasında olan bir qurumun ən gerici formada dinin hakimliyini təsbit edən bir konstitusiyanı dəstəkləməsi Firqə’nin imicinə ciddi zərbə olmaqla yanaşı, kobud bir yanlışlıq idi. Bu Xomeyni rejiminin hakimiyyətinin möhkəmlənməsindən qısa sürə sonra özünü göstərdi.

Həmin konstitusiyada bə’zi müddəaların əleyhinə çıxan bir çox qüvvələr hakimiyyətlə yanaşı özünü “demokrat” adlandıran cərəyanlar tərəfindən lə’nətlənərək təzyiqlərə mə’ruz qaldı. Konstitusiyanın 110. cu əslində “vilayət-i fəqih”in mütləqiyyətini təsbit edən hissənin dəyişdirilməsi və qeyr-i Fars millətlərin milli-mədəni haqlarına “Anayasa”da geniş yer ayrılması tələbi ilə məşhur din xadimi Ayətullah Şəriətmədari’nin çıxışından sonra Güney Azərbaycan Türkləri bir daha ayaqlandı. “Xalq Müsəlman” Partiyasının ətrafında birləşən milyonlarla Güneyli Ayətullah Mir Kazim Şəriətmədari’nin haqlı tələbini dəstəkləmək, Güney Azərbaycan Türklərinin milli-mədəni haqlarının tanınması istəyi ilə geniş və davamlı e’tiraz aksiyaları keçriməyə başladılar. Milli Hökumət’in devrildiyi zamandan həmin hadisələrə dək milli tələblərlə bağlı o səviyyədə heç bir aksiya geçirilməmişdi. Bu məslədə də ADF Tehran mərkəzi hakimiyyətinin mövqeyini dəstəkləyərək başlanmş olan hərəkatı xarici qüvvələrə bağlı gerici və qaraguruh dəstələrin inqilaba qarşı təxribatı adlandırdı. Öz bəyanatlarında hakimiyyətdən bu “zidd-i inqilabi” qüvvələrin susdurulmasını tələb etdi. (Maraqlıdır ki bir neçə il sonra Tehran rejimi həmin metoddan “İran Xalq Partiyası” və ADF’yə qarşı istifadə edib onların daxildə fəaliyyət göstərən qüvvələrini xaricdən gəlmiş casuslar adlandırdı.)

Maraqlı cəhətlərdən biri də odur ki, hadisələrin belə inkişaf etdiyi bir dönəmdə “Kürdüstan Demokrat Partiyası” başda olmaqla əksər Kürd təşkilatları Kürdüstan’ın müxtariyyəti tələbini daha ciddi şəkildə qaldırıb və bu yöndə hər tərəfli fəaliyyətə başlamışdı. Bu məsələdə də ADF “İran Xalq Partiyası”nın tə’siri altında Kürdlərin həmin tələbini ciddi-cəhdlə dəstəkləyir və Kürdüstan’ın müxtariyyətini Kürdlərin təbii haqqı sayaraq bu məsələnin dinc həlli üçün mərkəzi hakimiyyətlə danışıqlar aparılmasını təklif edirdi. Kürdüstan’ın müxtariyyətini onların təbii haqqı sayan qurumun, Azərbaycan Türklərinin müxtariyyət belə deyil, sadəcə milli-mədəni haqlarının tanınması uğrunda sivil mübarizələrinə nə üçün qarşı çıxdığı sual doğurur. Yenə də maraqlıdır ki həmin məsələlərlə bağlı həm ADF’nin , həm də “İran Xalq Partiyası”nın orqanı olan “Name-ye Mərdom” qəzetində eyni səhifədə iki bəyanata yer verilirdi. Birinci bəyanat Kürdlərin müxtariyyətinin dəstəklənməsi, ikinci bəyanat isə Güney Azərbaycanda milli tələblərlə geçirilən aksiyaları pisləyərək mərkəzi hakimiyyət və “mütərəqqi” qüvvələrdən həmin aksiyaların iştirakçılarına qarşı ciddi tədbirlər görməyə çağırış.

Əlbəttə bu arada ADF’nin xətti ilə yaranmış yeni şərayitdən istifadə edərək Güney’ə gedib fəaliyyət göstərən insanların və ADF’nin bu yöndəki əməyini inkar etmək olmaz. Fəaliyyət üçün daxilə gedənlər arasında Anuşirəvan İbrahimi kimi dəyərləri insanlar var idi. Hansı ki bir müddət sonra “İnqilabi” hakimiyyət kimi dəstəklənən rejimin dustağına düşüb və güllələndi. Bəlkə də ADF’nin “Xalq Müsəlman Partiyası”nın ətrafında birləşən kütlənin tələblərinə qarşı çıxması, bu hərəkatı dəstəkləməməsinin bir səbəbi də ADF’nin milli məsələnin ideolojik fərqdə bulunduğu bir cərəyanın vasitəsiylə önə çəkilib həll olunmaması siyasətindən irəli gəlirdi. Amma nəticə Azərbaycan Türklərinin ziyanına qurtardı.

Vurğuladığımız kimi yeni “İnqilabi” hakimiyyət öz payalarını bərkitmək üçün “İran Xalq Partiyası”, “Azərbaycan Demokrat Firqəsi” və bir sıra başqa cərəyanlardan istifadə etdikdən sonra “çomağın” başını həmin təşkilatlara tərəf döndərdi. Qısa bir zaman ərzində həmin qurumları “xarici dövlətlərin casusu” adlandıraraq ləğv edib bir çox fəallarını həbs etdi. Minlərlə kadrının və demək olar ki əsas rəhbərliyinin “ələ geçmə”sindən sonra bu təşkilatlar yenidən yeni hakimiyyətin “inqilabi”liyini daha yaxşı dərk etsələr də bu heç bir məsələni dəyişməyə yetmədi.

Bu hadisələrdən sonra ADF yenidən 1946. cı ilə oxşar bir tale yaşamağa məcbur oldu. Həbs və güllələnmədən canını qutarabilənlər mühacirət etməyə məcbur oldular. “İran”da qurulan sərt diktatur və militar hakimiyyət bir daha minlər insanın qanını tökdü, on minlərlə insanı yurd-yuvasından didərgin saldı. Amma görünür bu da ADF’nin qət’i nəticə çıxararaq bəlli mövqe tutmasına yetərli olmadı.

Sovet Sosyalist Respublikasının dağılması ərəfəsində Quzey Azərbaycanda başlanan Milli Azadlıq Hərəkatı dönəmində (1988-90) ADF’nin sərgilədiyi mövqe ilə yəqin ki milli düşüncəli insanlar heç vaxt barışabilməzdilər. Necə ki, barışa da bilmədilər. Ermənilərin Azərbaycan’a qarşı ərazi iddialarının gücləndiyi, bu iddiaların gerçəkləşməsi üçün artıq Erməni silahlı birləşmələrinin Qarabağda teror aksiyaları həyata geçirdiyi bir vaxtda bir çox “sol” təşkilatlar kimi, ADF də “Erməni-Azərbaycanlı qardaşlığlarından” dəm vuraraq yaranmış pıroblemi (hansı ki bu pıroblem yox, Ermənilərin Azərbaycan torpaqlarına silahlı təcavüzü idi) “millətçi”, “qaraguruh” dəstələrin yaratdığını söyləyərək, “qardaş” xalqların birliyinin əbədiliyindən danışırdılar. (Əlbəttə 1990-cı il 20 Yanvar faciəsi ilə bağlı ADF’nin tutduğu mövqe, bildirdiyi münasibət təqdirə layiqdir. Obyektivlik naminə sonrakı dövrlər, Azərbaycan’ın müstəqilliyindən sonra Qarabağ’ın işğalı ilə əlaqədar da ADF bir mə’nalı olaraq mövqeyini bildirdi və həmin məsələdə bugün də eyni mövqedə qalır.)

Həmin ərəfədə bir çox milli düşüncəli Güneylilərin xalq hərəkatında iştirakına görə ADF rəhbərliyinin qəzəbəinə tuş gəlməsi çox yaxın tariximizin acı gerçəkliklərindəndir. Bəlkə də bütün bu hərəkətlərin nəticəsi idi ki, 1992-ci ildə Azərbaycan xalq Cəbhəsi’nin hakimiyyəti dönəmində ADF’ni yerləşdiyi binadan köçürmək məsələsi qaldırılmışdı. Bugün həmin hərəkəti AXC’nin ayağına yazmaq istəyənlər olsa da, əslində bu 1946-cı ildən Quzey Azərbaycan’a mühacirət etmiş bir sıra Güneyli ziyalı və ADF’də “qəzəbə” tuş gəlmiş Firqəçilərin Azərbaycan’ın (o) vaxtki hökumətinin qarşısında qaldırdıqları məsələ idi. Həmin hadisədən xəbərdar şəxs kimi hətta bu məsələdə eks pırezident Elçibəy’in mövqeyinin fərqli olmasına baxmayaraq bir çox Güneylinin tə’kidi və israrı nəticəsində bu hərəkətə (ADF’ni yerləşdiyi qərargahdan çıxarmaq) cəhd olunmasını diyəbilərəm.

Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyindən sonra demək olar ki ADF’nin fəaliyyəti hiss olunmadı. Uzun illər daxildə və xaricdə Güney Azərbaycanla bağlı bir sıra ciddi hadisələr baş versə də ADF gözləmə mövqeyində dayanaraq heç bir rəsmi reaksiya göstərmədi. Bu müddət ərzində bə’zi Güneyli və fikir baxımından Firqə’yə daha yaxın olan fəalların da ADF’ni “canlandırma” cəhdləri nəticə vermədi. Bu isə özlüyündə bir çox təcrübəli və qabiliyyətli insanların Firqədən uzaqlaşmalarına və başqa təşkilatların adı altında fəaliyyət göstərmələrinə səbəb oldu.

“Azərbaycan Demokrat Firqəsi”nin tərpənməyə son cəhdi 2003-2004-cü illərə təsadüf edir. Bu zaman ADF’nin fəaliyyətinin gücləndirilməsi üçün düşüncə və baxış e’tibarilə Firqəyə yaxınlığı olan bə’zi şəxslərin təşəbbüsü nəticəsində ADF’nin fəaliyyətində yeni bir mərhələ başlanmış oldu. Qurum yenidən Güney Azərbaycanla bağlı məsələlərdə “qane edici” olmasa da bə’zi təşəbbüslərdə bulundu. “İran”da baş verən hadisələrə, cərəyan edən siyasi pıroseslərə münasibət bildirdi. Özünün saytını açdı. “Azərbaycan” adında orqanı yenidən nəşr etdirildi və milli hökumətin tarixi və ADF’nin fəaliyyəti ilə bağlı kitablar buraxdı. “Azərbaycan Milli Hökuməti”nin və ümumiyyətlə ADF’nin fəaliyyəti ilə bağlı buraxılan albom-kitabı isə, bu nəşrlərin arasında önəmli yer tutan çox dəyərli buraxılış saymaq olar. Bunlarla yanaşı ADF bir sıra tarixi gün və hadisələrlə bağlı müxtəlif tədbirlər, konfıranslar da keçirməyə başladı. Bu özlüyündə milli-demokratik qüvvələrin sevincinə və onların yenidən Firqə’yə maraq göstərmələrinə səbəb oldu. Düzdür, bu arada bir sıra qüvvələr də ADF’nin bu yeni fəaliyyət cəhdinin arxasında başqa amillərin olduğunu bildirərək o qədər də isti yanaşmadılar.

Təssüflə bu dəfə də sonuncuların fikirlərinin nisbi olaraq həqiqətə çevrilməsi Güneydən olan milli-demokratik qüvvələrin mə’yusluğuna və xəyal qırıqlığına səbəb oldu. “Azərbaycan Demokrat Firqəsi”nin sədri Əmirəli Lahrudi başda olmaqla ADF’nin bə’zi üzvlərinin “İran”ın Azərbaycan Respublikası’ndakı səfirliyinin müxtəlif bəhanələrlə təşkil etdiyi tədbirlərdə görünmələri, Tehran rejiminə bağlılıqları şübhə doğurmayan şəxslərin ADF’nin qərargahına ayaq açmaları, “İran Mədəniyyət Mərkəzi”nin nümayəndələrinin bu təşkilatla əlaqəyə girmələri, milli qüvvələrin haqlı e’tirazına səbəb oldu. Güneyli millilər bir daha ADF’nin bu tutduğu mövqe ilə Güney Azərbaycan Milli Azadlıq Hərəkatı’na heç bir müsbət tə’sir göstərəbilməyəcəyini qəbul etməyə məcbur oldular. “İran”ın eks pırezidenti Məhəmməd Xatəmi’nin Azərbaycan Respublikası’na səfəri zamanı “Azərbaycanda yaşayan İranlılarla görüş” adı altında İİR’nın səfirliyi tərəfindən təşkil edilən ziyafətdə ADF’nin sədri cənab Əmirəli Lahrudi və təşkilatın bir neçə üzvünün iştirakı, Xatəmi ilə “səmimi” görüş və sohbətləri siyasi çevrələr tərəfindən bir mə’nalı qarşılanmadı. Bu əməl, demək olar ki ADF’nin imicinə çox ciddi zərbə vurdu. Yaşananları bir daha təcrübə etməkdə olan qurum rəhbərliyinin “İran”meyilli çıxış və davranışları bununla bitmədi. İİR’da son pırezident “seçki”lərində təşkilatın tutduğu mövqe, göstərdiyi “fəaliyyət” haqqında formalaşdırdığı yerli-yersiz şübhələri bir daha artırdı. Təşkilata yaxınlaşmağa meyil göstərən yeni və gənc qüvvələrin mə’yusluğuna səbəb oldu.

ADF’nin Milli Hökumətin 60 illiyi münasibətilə 2005. ci ilin dekabrında geçirdiyi mətbuat konfıransında təşkilat rəhbəri Əmirəli Lahrudi’nin çıxışı mətbuat nümayəndələri və tədbir iştirakçıları arasında çaşqınlıq yaratdı. Həmin tədbirdə Əmirəli Lahrudi’nin İİR’nın “pırezident”i Mahmud Əntərinəjad haqqında söylədiyi səmimi və mehriban fikirlər, M. Əntərinəjad’ın “xalqın səsi ilə seçilmiş və xalq tərəfindən dəstəklənən “məşru” pırezident” kimi çıxışı toplantı iştirakçıları arasında da mübahisəyə və bir çoxlarının e’tirazına səbəb oldu. Milli Hökumət’in 60 illiyi ilə bağlı yayınlanan bəyanatda da oxşar fikirlərin yer alması ADF’nin yeni tarixində silinməyəcək bir ləkə oldu.

Bütün bunların yekunu olaraq təşkilatın əsas qüvvələrindən biri, Əmirəli Lahrudi’yə ən yaxın olan şəxsin Azərbaycan Respublikası’nın Milli Təhlükəsizlik Nazirliyi tərəfindən həbsi, aparılmış istintaq zamanı həmin şəxsin İİR’nın xüsusi xidmət orqanlarının əməkdaşı olmasını e’tiraf etməsi, bu quruma olub-qalan umudu da qırmış oldu. Əlbəttə bu özlüyündə bəlkə də Tehran rejiminin qələbəsi sayılabilər. Niyə ki, bu vasitə ilə Tehran hakimiyyəti millətimizin ən qocaman və zəngin tarixi və mübarizə geçmişi olan qurumu haqda başqa rəy yaratmağa nail oldu. Və əlbəttə ki bu məsələlərə yol verən, şərait yaradan insanlar öz vicdanları qarşısında cavab verməlidirlər.

PS. Bəlkə də ADF’nin “Güney Azərbaycan Demokrat Firqəsi” adı ilə, yeni və gənc milli-demokrat Güneylilər tərəfindən bərpasının zamanı çatıbdır. Buna ADF’nin bugünkü rəhbərliyi də razılıq verməyə borcludur. Millətimizin mübarizə tarixində özünə məxsus yeri, minlərlə insanımızın qanı bahasına formalaşmış bir qurumun əks cəbhəyə xidmət etməsinə göz yummaq həm də cinayətdir.

C. Güney