ديل و ميللي کيمليک
--------------------------------------------------------------------------------
گونتای جاوانشیر (گنجآلپ)
--------------------------------------------------------------------------------

ديل چوخ جيدي و گئرچکدن ده آغير بير مؤوضوع اولدوغو اوچون اونون فلسفه سيني آنلاماق دا اوزون زامان آلميش، بشر ذکاسي نين داها دا درين ائوريم(تکامول) ائوره لري (مرحله لری) کئچيرمه سيني گرَکديرميشدير. بو ندنله ده يوزلاشميش ايلاهييات کؤلگه سي آلتيندا بير چوخ ديللر سؤمورولموشدور. آنجاق هر نؤوع سؤمورويه (ایستیثمارا) قارشي بوتون ديللرين گيزلين ديره نيشلري ده مؤوجود اولموشدور. اينسان عاغلي پوزيتيو بيليملرين جيدييتيني آنلاديقجا ديلين ده اؤنمه مي اورتايا چيخميشدير. تاريخده "ميللي دؤولت" مفهومونو دوغوران اساسن ديل اولقوسو (فئنومئني) اولموشدور. رؤنئسانسدان باشلايان سورَج، ديلين ائورَنده کي (کايناتداکي) اوزون سوره لي(مددتلی) ائوريمين ان ايدئآل سونوجو اولدوغونو بير بولوش (کشف) اولاراق آنلاميش، آنلاتميشدير. بو بولوش ديلين ايچينده کي موکممَل دوزه نين ائورَنده کي دوزنله اويوشوملو (هماهنگ) اولدوغونو دا درک ائتميشدير. چونکو ديل، اينسان عاغلينين و دويولاري نين ائورَنله قارشيلاشماسي نين و قاريشماسي نين سونوجو اولاراق اولوشموشدور.

ائوره نين درينليکلري اؤيرَنیلديکجه، بو درين بيلگيلر ديله يوکلنميش، ديلده يانسيميشدير (عکس اولموشدور). ديلده کی سؤز بیریکیمی، ائوره نين اينسان ذئهنينده کي يانسيييش (اینعکاس) شکلي اولدوغو اوچون داها سونراکي ديلين شکيللنديگي سورَجده ائوره ني آنلاماق، اصلینده وارليغين اؤز-اؤزو ايله ديلده قارشيلاشماسي کیمی اورتايا چيخميشدير. ائوره ني آنلاماق، وار اولانين اؤزونو ديلده ده کشف ائتمه سي شکلينده تظاهور ائتميشدير. دوغادا وار اولان، ماددي بيچيمي ايله اينسان بئينينه سيغماز. بوتون دوغا سؤزجوکلره دؤنوشَرَک، سؤزجوکلرله تانیملاناراق اينسان بلليگينه سيغا بيلميشدير. ائوره ن، سؤز اولاراق عاغلیمیزدا عکس اولونور. بو باغلامدا(بو معنا باغلانتیسیندا) بَللَک (يادداش)، آنجاق ديل پلانيندا بير آنلام داشيماقدادير. هم ائوره نله، هم ده کئچميش و گله جکله ديل يولو ايله تيشيم (قارشیلیقلی ایرتیباط) قورولموش اولور. اينديليگي تاريخيلشديرمک، يعني اينديليگي کئچميش و گله جکله باغلانتيلي اولاراق آلقيلاماق (درک ائتمک) يالنيز و يالنيز بَللک آراجيليغي ايله مومکوندور. بللک بيرئيين (فردين) بئينينده وار اولان بسيط بيرئيسَل(فردی) بير اولقو دئييلدير. چونکو بيز بَللَک آراجيليغي ايله سادجه اؤز حيات تجروبه لريميزي، بيلگيلريميزي خاطيره لريميزده داشيميريق، باشقالاري نين دا بللگينده و بئينينده وار اولان بيلگيلري ده هم اؤيره نيريک، هم ده اؤز بللگيميزه يوکله ميش اولوروق. بونو دا آنجاق ديل و سؤزجوکلر يولو ايله گئرچکلشديره بيليريک. بو ندنله ده ديل هم تاريخ پلانيندا، هم ده سوسيال پلاندا اورتاقلاشما ساغلايان بيريجيک عنصور کيمي اورتايا چيخير. بَللَک (bəllək)، سادجه فردين بئيني دئييلدير. چونکو اؤز بئينينده اولمايانلاري، اؤز بئيني نين محصولو اولمايانلاري دا اؤز بئينينه اينتيقال ائده بيلير و بونون آدی اؤیره نیم اولاراق علم طرفیندن تثبیت ائدیلمیشدیر. او زامان بللک ديلده کي سؤزجوکلرين بوتونودور. هم ده بو سؤزجوکلرین ایفاده ائتدیگی حادیثه لر و تجروبه لر ییغینیدیر. یعنی بيز دونيايا گلمه دن اؤنجه ده بير سورو(sürü) خاطيره لر ديلده مؤوجوددور کي، بيز سادجه اونو، ديلي اؤيرَنمه سورَجينده اؤزومسه ميش اولوروق. بئله ليکله ديل و ديلده کي تجروبه لر حاضير سرمايه کيمي قارشيميزا چيخميش اولور. هر بير اينسانين آنيلاري و تاريخي اولدوغو کيمي، هر بير سؤزجويون ده ياراديليش آنيلاري وار. بلکه بيز بو آنيلاري آنلاياجاق قاپاسيته ده (توتومدا) دئييليک، آنجاق سؤزجوکلر اؤزو-اؤزلوگونده بو آنيلاريني اونوتماماقداديرلار. سؤزجوکلرين بو آنيلاري سويوت (مجرد) اولاراق بيرئيسَل و اولوسال بیلینجآلتیندا (شعورآلتیندا، ضمیر ناخودآگاهدا) اؤزلرينه اؤزگو(مخصوص) ياشاملاريني سوردورمَکده دير. بیلینجآلتی قاورامي نين(ایصطیلاحینین) دا بو آچيدان بير آنلامي اولسا گرک. یعنی ذئهنين اونوتدوقلاري سؤجوکلرده ایلیشیب قالير و هانسيسا بير ائوريم، ضرورت و يا تصادوف اوزوندن(üzündən) گيزلين حياتيني سوره ن و سؤزون ايچينده ساخلي اولان بو آنلاييش و يا گيزلين خاطيره ذئهنه داشينميش اولور، شعورآلتيندان شعورا آخيشير. بیلینجآلتی ايله بيلينجين باغلاييجيسي دا سؤز اولاراق گؤرونور. بيرئيسل و اولوسال(میللی) بیلینجآلتی پلانينداکي آرخئتيپلر (اونودولموش مفهوملار) بو باخيمدان آنلام داشييير. چونکو بوتون گؤزله ملر (موشاهيده لر) ديلله ائديلير، بوتون گؤزله ملر ديلده آرشيوله شير. ديلين سئزگيسينده (تشخيصينده) و اولوشوموندا بوتون دويولار ايشتيراک ائدير. قولاغين ديلي وار، الين ديلي، بورونون ديلي، گؤزون ديلي وار. ديل بوتون بدن عوضولري نين ايستکلريني اؤز وارليغيندا سؤزه ل (شیفاهی) اولاراق داشييير. ائروتيکا، گؤرمَک، دينليه رک، لمس ائده رک تانیماق بوتونو ايله ديلده کي قاوراملاردا اؤزونو تانيملاميش اولور. کورلار يوخودا تصوير گؤرمور، آنجاق سس و قوخو ديلي نين وئريلريندن ايستيفاده ائديرلر. سؤزلرين تصويرله نيشيني ساغلايان بير ائتکن عکسيکدير.

ياراديليش اؤنجه ديلده تظاهور ائدير. بير رسم اثري کاغيذا داشينمادان، بير گمي ياراديلمادان اؤنجه تصوورده تاسارلانير (پلانلانير). بو تصوورو ساغلايان ديلده کي سؤز داغارجيغيدير. چونکو ديل يولو ايله اينسان، سادجه دوشونمور، دوشونجه لريني ده دوشونه بيلير. حئیوانلار دا دوشونورلر، لاکين حئیوانلار دوشونجه لريني ده دوشونه بيلميرلر. بو ندنله ده سئچه نَکلي (ترجیحلي) تصوورلر اينسانا اؤزگودور(مخصوصدور). بو ترجیحلي دوشونجه ني ده اينسان ديلي اورتايا قويور. بئله آنلاشيلير کي، ائوريم سوره جينده اورتايا چيخان نه وارسا اؤنجه ديلده سويوت (موجررد) اولاراق ياراديلميشدير. ائوره ني، حياتي، دوغاني ديلله اؤيرنديگيميز اوچون، ائوره نين هله اؤيره نيلمه ميش سيرلري نين ديلده ده ساخلي (مخفی) اولدوغونو سؤيله مک مومکوندور. اينسان ائوره ني اؤيرنديکجه ديلي ده اؤيرنميش، درينلشديرميش اولور. "اؤنجه سؤز واردي" سؤيله می ده بو باخيمدان چوخ دوشوندوروجودور. بیلینجآلتی نين درين ايستکلري، چيرپينتيلاري ديله يانسيديغي زامان صنعت اثرلري يارانير. صنعت اثرينده ديل، اؤز وارليغي نين سئيرينه دالميش اولور. فضولييه گؤره يوخلوقدان وارليغا آخيش، آنجاق سؤزله مومکون اولور. ائوريم سورَجينده يوخلوقدان وارليغا سورَکلي بير آخيش وار. بو آخيشي ساغلايان، آنجاق و آنجاق ديلدير. نسنه (مادده) سؤزجوکلر شکلينده وار اولدوقجا، نَسنه سؤزجوکلر بيچيمينده کودلاشديقجا ائوريم داوام ائدير، وارليغا آخيش اورتايا چيخير. اينسان دويغولاري هم ده ديش دونيادا وار اولان ندنلرين نتيجه سيدير. ديش دونياني اؤزومسه مه نين، ايچه آلمانين ان گئنيش قاپساملي يولو ديلله مومکون اولماقدادير. نسنه ني دوشونجه نين گؤزو ايله گؤرمک اونا بير آنلام قازانديرير. دوشونجه نين ان کيچيک بيريمي (واحيدي) ايسه سؤزدور. بو ندنله ده فضولي وارليغا آخيشين آنجاق سؤزله مومکون اولدوغونو ساوونور:

خالقا آغزين سيرريني هر دم قيلير ايظهار سؤز

بو نه سيردير کيم اولور، هر لحظه يوخدان وار، سؤز

عاغلين قارانليقلاري دا آنجاق سؤزله و سؤزلره يوکلنميش اولان دَيَرلرله آيدينلانميش اولور، سؤزه اؤنم وئرن اينسان، اؤز روحونون درينليگينه سؤزلرله سياحته چيخماقدادير. فضولييه گؤره حياتدا اينسانين آرا-سيرا بوشلوغا و هئچلييه يووارلانيشي اورتايا چيخير. آنجاق بو هئچلييه دوشوشو(düşüşü)، بوشلوغا يووارلانيشي سؤزله انگلله مک اولورموش:

وئر سؤزه ائحيا کي، توتدوقجا سني خوابي اجل

ائئده هر ساعت سني اول اويقودان بيدار سؤز

خازه ني گنجينه يي اسراردير هر دم چکر

ريشته يي ايظهارا مين- مين گؤوهري اسرار سؤز

اولمايان غوواسي بحري معريفت، عاريف دئييل

کيم صدف ترکيبي تندير لؤو-لؤوي شهوار سؤز

ديلين ووجودو ماهييتيندن اؤنجه گلير. ديلسَل ماهييتين ياراديليشي اوچون ايلکين سرمايه ديلين ووجودودور. زامان ايچينده بيليمسل و فلسفي چاليشمالار ديله تاريخي ماهييت قازانديرير. یعنی سس، سؤز و ديلين ائورَ نه اويوم ساغلاميش ايچ ديناميگي و منطيقي حاضير سرمايه دير. بو سرمايه دن فايدالانيب بؤيوک اثرلر ياراتماق ديله ماهييت قازانديرماقدير. افلاطون و ارسطو کيمي يونان بؤيوک باشلاري اثرلرينده کي سؤزجوکلري تانريدان آلماديلار، گؤيلردن گتيرمه ديلر. يونان میللتي نين ديلينده کي سؤزلره آنلاييش يوکله ديلر. آلمان و فرانسيز فيلوسوفلار و روس يازارلار عئيني عمليياتي آلمان، فرانسيز و روس ديللرينده گئرچکلشديرديلر. هر بير ديلين يونان ديلي کيمي فلسفه ديلي اولما شانسي وار. خوصوصن رؤنئسانسدان سونراکي سورَج بونو ايثبات ائتميش و مثلن کندلي ديلي کيمي بيلينن آلمان ديليني لئيبنيز کيمي فيلوسوفلار تفککورون ذيروه سينه يوکسلتميشلر. رؤنئسانسدان باشلايان سورَج ديللرين اؤز اؤزگونلوکلري(اصالتلری) و اؤزگورلوکلري اوغرونا هر شئيي تَکه لينده (اينحيصاريندا) توتان ايلاهيياتا قارشي ساواشي اولموشدور. پوزيتيوله شن ذئهنييت، ديلي ايلاهيياتين اسارتيندن قورتارميشدير. ايلاهييات ديشي دويولار(احساسات)، بيلگيلر، دوشونجه لر ديلده مَتن له شمه يه باشلاميشدير. گؤيلرله، يئرده کي وارليغين جؤوهري ايله ديل آراجيليغي ايله اوغراشيلماغا باشلانميشدير. تاريخي وئريلرين ده گؤسترديگي کيمي، اصلینده میللتلشمه اولقوسو ديلين اؤز قورتولوشو و ائورَنله بوتونلشمه سي نين نتيجه سيدير. بوتون اوسسال (عقلي) دئوينگَنليکلرين (حرکتليليکلرين) ياتاغي و قايناغي ديل اولموشدور.

ديلين بوتونلوگو بير چاغ و يا چاغلار مؤوضوعسو دئييلدير. ديل اؤز بوتونلوگونو سورَکلي اولاراق اولوشدورما چاباسي ايچينده دير. ديلين عصرلري و چاغلاري قاپساماسي دا (ائحتیوا ائتمه سی ده) بو سببدندير. بوتون عصرلرين معنويياتي و تجروبه لري ديلده ساخليدير. ديلين بوتونلوگونو اولوشدورما چابالاري ايلک اؤنجه اؤز ياپيسي (ساختاری) اوزَرينده اورمه سي (ürəmə-دوغوب-دوغورماسي) و داها سونرا دونيا ديللرييله ايله تيشيمه (ايرتيباطا) کئچيشي ايله مومکوندور. اولوسلارين باشيندان کئچن اولايلار، داهيلرين عقلي چاليشمالاري قاوراملاشاراق ديلده آرشيولشير. ديلده کي قاوراملار و اؤزلليکله سؤزجوکلر يولو ايله اينسان هم تاریخي تجروبه لري اؤزومسه ییر، هم ده توپلومساللاشیر(ايجتيماعيله شیر). قاوراملار ذئهنين علمي و ايجتيماعي پلانداکي آختاريشلاري نين نتيجه سيدير.

***

بير قاورام بعضن ياراديجي فردين بوتون حياتييلا و يا بير تاريخي دؤنمله باغلي ايپ اوجلاري وئرير. آنا ديليميزين يازي ديلي اولماماسي قاورامسيزليق سورونو(پروبلئمی) ياراتميشدیر. دئمک اولار کي، عاغليميزدا داشيديغيميز بوتون علمي قاوراملار فارس ديلينده دير. ميللي کيمليگين اورتا ديره یي اولان ديلين چؤکوشو بو شکيلده تدريجن گئرچکلشير. تاريخين قارانليق اوممتچي دؤنَمينده اورتايا چيخان قاوراملار دا تورکجه نين منطيقي اساسيندا اولوشماديغي اوچون بو گون ده آسیمیلاسیون آراجي کيمي بوتون تورک دونياسيندا کئچرليليگيني قوروماقدادير. تورکلر اؤز ديللري نين گئنيش اولاناقلاري حاققيندا خبرسيز قالميش، خبرسيز بوراخيلميشلار .

اوزون عصرلر بويونجا تورکجه نين کولتور و بيليم ديلي اولماماسي آشاغيليق کومپلئکسي ياراتميشدير. بؤيوک آتاتورکه قدر کيمسه تورک ديلي نين اوخول و بيليم ديلي اولماسينا اينانمازدي. بو اينانجسیزلیق هله ده تام اولاراق اورتادان قالخماميشدير. روس زده ليگي، فارس زده ليگي دوغوران دا بو اينانجسیزلیق اولموشدور. بو آشاغيليق کومپلئکسي ميللي کيمليگيميزين موختليف عنصورلريني منفی یؤنده دريندن ائتکيله ميشدير. شرق میللتلري اوچون 20- جي عصر چوخ اؤنم داشيماقدادير. بو عصرده بوتون شهرلرده و کندلرده اوخوللار آچيلميشدير. بو سورَج ايچينده آنا ديليميزده بير تک اوخول آچيلماميشدير. سونوج اعتيباري ايله 20- جي عصرده ديليميز چؤللشديريلميش، داها چوخ ضرر گؤرموشدور. بوتون تثبیتلر ديلله ائديلديگي اوچون ميللي کيمليگين ده آلت قورومونو ديل اولوشدورماقدادير. بو اوزدن ده هر اولوسون گله جگي اونون ديليدير. اولوسلارين کيمليکلري ديللرينه وئرديکلري اؤنَمه گؤره شکيللنميشدیر. آنا ديلده يازيب-اوخوماغين دوغوردوغو اؤزگووَندن(اعتیباردان) محروم ائديلميشيليگيميز هم کيمليک کريزي ياراتميش، هم ده حياتيميزين درين آنلاميني اورتادان قالديرميشدير. آنا ديلينده اوخومانين نه کيمي بختييارليق اولدوغونو هئچ دئنمه ديک، تجروبه ائتمه دیک. آیریجا آنا دیلینده یازیب- اوخومامانین، ائییتیم[1] دوزئیینده آنا دیلیندن محروم اولمانین فرد و توپلوم میقیاسیندا دوغوردوغو درین پسیکولوژیک بونالیملار (بحرانلار) بیلیم آداملاری طرفیندن تثبیت ائدیلمیشدیر. ديل پلانيندا بوتون ائنئرژيميز سؤمورولوب فارس ديلينه، فارس کيمليگينه يوکلنمکده دير. آنا ديلده تحصيلين نه کيمي گووَنليک و آرخايينليق دوغوردوغوندان تامامي ايله خبرسيزيک. بو دوغرولتودا دئمک اولار کي، هئچ بير توپلومسال تجروبه ميز يوخدور. بو ندنله ده تورک ديلينده دوشونجه اورتمه(ürətmə-تولید ائتمه) يئته نَگيندن(قابیلییتیندن) يوخسون (محروم) بوراخيلميشيق. چونکو دوشونجه نين دؤللنمه سينده منطيقين رولو نديرسه، ديل اوچون ده قرامرین وظيفه سي اوندان عيبارتدير. دوشونجه نين جومله لر شکلينده يوغرولوشو ديل بيلگيسينه احتيياج دويار. بو ديل بيلگيسي ده آنا ديلده اولان ايلک و اورتا اوخوللاردا اؤيره نيلير.

ديلده کي بيلگي بيريکيمي ائوره نين و تاريخين معنويياتيدير. بو بيلگي بيريکيمي ان چوخ یازیلی شکیلده ساغلانیر. سؤزَلليک فولکلورو دوغورور. فولکلوردا فيکير درينليگينه و آردیجیللیغینا چتین راستلانیلیر. فولکلور گونده ليک حياتين، تؤره لرين، گلنَکلرين اورونودور(ürün-محصول). درين دوشونجه گلَنَگي نين اورونو دئييلدير. ديل، يازييا کئچمه ديگي موددتجه، او ديلي دانيشان توپلولوغون کيمليگي نين اونورقاسي (ستون فقرات) يوخدور دئمکدير. ديلين اؤز قورتولوشو و اؤزگورلوگو اوغرونا دئوينگَنليگي (حرکتليليگي) يازييا کئچيشي ايله باشلار. ديل، يازييا کئچمه ميشسه دئمک اولار کي، هم ده اونو دانيشانلارين اسارتينده دير. چونکو آغيز بيرليگيني ساغلايان يازيدير. تورک ديلي نين تاريخي تورک جوغرافيياسيندا بو قدر آغيزلارا بؤلونمه سي نين ده سببي تورکلرين اوممتچيليک آدي آلتيندا اؤز ديللريني اسارتده ساخلاماسي و بو ديلده يازي يازمامالاري اولموشدور. بو آچيدان باخيلديغيندا آتاتورک هم آنادولو تورپاقلاريندان ایشغاچیلاری دیشلامیش، هم ده تورک ديليني عوثمانلي اسارتيندن قورتارميشدير. اورحان پاموکا وئريلن نوبئل اؤدولو مودئرن تورک ديلينه وئريلن اؤدول کيمي آنلاشيلماليدير. بو اؤدول مدرن تورکجه نین باشا ریسی، تورک دیلینین ائورَنسللشمه سینه (جاهانشوموللاشماسینا) آچیلان یولدور.

بيليم آداملاري نين تثبیتينه گؤره اوزون عصرلر بويونجا چين ديلينده کي سورَکليليگي ساغلايان قلم اولموشدور. بو گون بؤيوک و بوتؤو تورک کيمليگي نين ميکرو کيمليکلره، میکرو محیطلره پارچالانماسي نين دا سببي بو ترس تاريخي سورَجدن قايناقلانماقدادير. یعنی تورک ديليني مدنييت ديلي ائتمه مه خطاسيندان قايناقلانير. ايسماعيل قاسپيراللي نين "ديلده بيرليک، فيکيرده بيرليک، ايشده بيرليک" قورتولوش فورمولو بو تاريخي خطاني اورتادان قالديرماق آماجي ايله سونولموشدور. اؤزَلليکله صفويليکله باشلايان سورَجده هم کيمليک زمينينده ازيلميشلييه سؤوق ائديلديک، هم ده تورک دونياسيندان اينانج زمينينده آيريلان آذربايجان، تورک دونياسي ايله اولان ديل ايله تيشيميني ايتيرميش و فارسجانين قارشيسيندا ساوونماسيز بوراخيلميشدير. صفوييتله عئيني زاماندا ديليميزه يوکلنن مرثيه ژانري، ديلده کي جسارت و اعتيراض يئتنه يي و اعتیراض دوشونجه سینی سؤمورمه يه، سؤندورمه یه باشلاميش، ديلين ايچ ائنئرژيسيني بوشالتمايا چاليشميشدير. نؤوحه ادبيياتيندا اولدوغو قدر آذربايجان تورکچه سي هئچ بير ساحه ده آشاغيلانماميشدير، تحقیر ائدیلمه میشدیر. ديل، سادجه سيزيلتي و آغلاشما دويغولاريني گليشديرمه پلانيندا تجروبه قازانميشدير.

بوتون گؤزله ملر ديلله ائديلير و ديلده ائديلير. اولوسال کيمليک اوغرونا موباريزه، اصلینده بوتون دونيا بيلگيلريني آنا ديلينده مَتن لشديرمک دئمکدير. بو باخيمدان میللتلرين اويانيشيندا و ديللرين بؤيومه سينده ترجومه نين بؤيوک رولو اولموشدور. 9- جو عصرين اووَللرينده عرب ديلي يونان بيلگيلريني ترجومه ائده رک بؤيوک سيچراييش ائتميشدير. بو گون دونيا بيلگيلري نين تورکييه تورکجه سينه ترجومه ائديلمه سي بيزيم باخيميميزدان بير فورصتدير.

بو گون گونئي آذربايجاندا ميللي کيمليگين يوکسه ليشي، ميللي ديلله باغلي اورتايا چيخان سايقييا گؤره بير آنلام داشيماقدادير. یعنی بو ايسته يين، ايراده نين اورتا ديرَگيني تشکيل ائدن ديلدير، قالانلاري يان ديرَکدير. اورتا ديرَک بير مدنييتده اوچارسا، او مدنييت چؤکر، لاکين يان ديرَکلر زده له نَرسه مدنييت يارالانار، آنجاق اؤزونو اونارا بيله جک (تعمير ائده بيله جک) ائنئرژيني يئنيدن ديله گووَنَرَک قازانا بيلر. بيزيم کيمليگيميزين اورتا ديرگي تهديد آلتيندادير. بو تهديد اوزون زامان داوام ائدرسه، بيز، يوکسَليش گوجوموزو چؤکن و محو اولان ديليميزله بير يئرده تاريخه گؤمه جه یيک. بو چؤکوشو، بو تاريخه گؤمولمه ني اؤنله مک اوچون تورک ديلي نين تحصيل و تدريس ديلي اولماسي گره کير.

1/31/2007

--------------------------------------------------------------------------------

[1] بیزیم کندیمیزده چَپیش، قوزو یا دا بوزوو دونیایا گلدیگینده آغزینی آنالارینین مه مه لرینه توتوب امیشدیره ردیلر. اممه یی اؤیره دَردیلر. بوتون بو عملین هامیسیتا بیر یئرده "ائییتمک" دئییلیردی.