Tuesday, August 28, 2007


The revival of the ethnic identities for attending a modern nation
-------------------------------------------------------------------------------
Sedigheh Adaleti
-------------------------------------------------------------------------------
Bu Meqale 2001 ilinde Hamburg Universitesinin Şergşinasliq fakultesine tanitim amaciyla sunulmuştur.

The world today is in the pace of the recognizing the differences between the nations rather than encouraging the similarities. Particularly in the developed and modern countries, in which there is the co-existence of different ethnic groups under the same body politic, there are a lot of attempts for accepting the various ethnical identities.

Unfortunately the same process is not followed in the third world countries. Iran is one of these countries with multi-ethnic characteristics. Ethnical diversity is seen as a complicated problem in this country and the Iranian policy tries to solve it by over looking the ethnical identities.

The first steps for Iranian society to have a place among the modern nations is to adopt secularism, respect the equality between different ethnic groups, to recognize the various ethnic identities and adjust the policy of social justice.

Undoubtedly the different groups in society indifference of their race, religion, and language must enjoy all social and economical possibilities equally.

Additionally the various groups must be free in practicing their ethnicity; I mean they must be free in speaking and teaching their native language, learning their history and culture and teaching it to the next generation. They must be free in using tele communication and mass media for expanding and protecting their ethnicity.

Since the transformation of the government and power from Azerbaijan to Tehran in the end of the 19th century, Azerbaijan has become a colony of Iran. The Persian regime with its assimilation policy and illogical ways has tried to annihilate the Turkish culture in Iran. The Iranian Turks have been denigrated for their ethnicity.

The ethnic movement of Azerbaijanis in different periods of the last century is an identical sign of their attempts to reach their human rights and the deserved status in Iranian society. These movements have always been interpreted as the separatist movements. However during the history when the integrity of Iran has been threaded by foreign powers Azerbaijanis have done their best to defend this country. As the latest example, during the Iran-Iraq war they were the first flow of the defenders and fighters in the front.

For a long time Turkish intellectuals have had no place in Iranian society, they had to leave their Turkish identity and adopt a Persian one and through it they were expected to prove their loyalty to Persian culture.

As a result of the assimilation policy some Azerbaijanis were ashamed of their Turkish identity. They rejected it and tried to adopt the Persian one.

As a result of the assimilation policy some Azerbaijanis were ashamed of their Turkish identity. They rejected it and tried to adopt the Persian one.

By the independence of the Turkish republics, increasing the ethnic movements all over the world, the Azerbaijanis in Iran have realized the fact that as an ethnic group they do not need to give up their identity, they must defend it and use it as a strong power for organizing and mobilizing the believers for obtaining the human rights and the right of participation in the economy and politic of their country.

In the last decade the movement of the Azerbaijanis in different parts of Iran shows their awareness of their historical mission. Here the Azerbaijani intellectuals together with the Azerbaijanis from different classes are united to organize the ethnic movements in Iran. They request a pluralistic government in which all the ethnic groups have the right to decide and participate in the politic and society.

The aimed freedom and human rights have to be achieved intelligently. In this movement the human power has been sustained with the weapon of science and knowledge. The Azerbaijanis know that the nationalistic feelings and ethnic sentiments without profiting from the modern science and developed communication system is not enough for reaching an ideal modern, secular and democratic society. They know it and try to mobilize their movements in accordance with the necessities of the 21. Century, they are aware of the fact that the only way to have place in the modern and developed world is to obtain information in different political, economical and social aspects.

One important opportunity for the minority groups in the last decade was the relative and controlled freedom of press in Iran. Some important local newspapers and magazines are published by Azerbaijanis in Azerbaijan and Tehran. The authors try to reveal the inequalities and discriminations in Azerbaijan. They have begun to write essays in Turkish language. They present the importance of the Azerbaijani ethnic group, its language and its place in the Iranian history. Although many of the newspapers are doomed to forbidden and many of the correspondents have become arrested and tortured, but new one tries to replace them.

Unfortunately the Islamic republic of Iran can not see the necessity of a decentralized power. Its duty is to prevent the centralization of power, since in the societies with centralized power, power is concentrated and acts as a pyramid, there is no possibility for the participation of the various groups, and they are behaved as the marginal in society.

However with a decentralized power there is a restricted and controlled ruling power in the society.

All over the world the centralized powers have been doomed to annihilation. In different periods of the world history we see the defeat of the big empires and dictators.

It must not be forgotten that freedom, equity and equality of the various groups in the society are inseparable conditions of a modern nation.

In conclusion the Azerbaijani movement in Iran can be interpreted as the movement of an ethnic group in search of its identity, which tries to split the present values and uses its ethnicity as an instrument for the mobilization of its power to achieve its human rights and deserved status in the modern world.

Labels:


Read more- Ardı- بقيه- آردي

Thursday, August 23, 2007



فاجعة خوجالي
-------------------------------------------------------------------------------
پرویز زارع شاهمرسی
-------------------------------------------------------------------------------
شهر خوجالي از ماه سپتامبر 1991 در محاصرة ارمنيان قرار داشت و مايحتاج عمومي مردم توسط هليكوپتر به شهر رسانده مي‌شد. با آغاز سال 1992حملات ارمنيان به شهر افزايش يافت. در جادّة آسفالتي كه از اراضي عسكران مي‏گذشت، خندقهاي بزرگ كنده و برخي اراضي را مين ‏گذاري كرده بودند. راه شوشا – خوجالي نيز به همين نحو مسدود شده بود. سيمهاي ارتباطي برق قطع و آب و گاز مصرفي مردم متناوباً مختل مي‏شد. از ماه نوامبر 1991 تمامي راههاي ارتباطي به خوجالي مسدوده شده و تنها از طريق هليكوپتر به مردم شهر كمك‏رساني مي‏شد. از ماه نوامبر 1991 تا ماه فورية 1992 به 7 هليكوپتري كه در مسير عسكران يا شوشا به خوجالي در پرواز بودند، تيراندازي شده بود.


از اواخر ژانوية 92/ اوايل بهمن 70 همزمان با سقوط هليكوپتري كه به مرگ 40 نفر انجاميد، پرواز هليكوپترها به خوجالي محدود شد. از اوايل فوريه/ اواسط بهمن در حالي كه نبردهاي پراكنده در مارداكرت و مارتوني ادامه داشت و خان‏كندي نيز كماكان تحت آتش توپخانه و موشك انداز قرار داشت، تمركز نيروهاي تازه نفس آذربايجاني در آغ‌دام آغاز شد. علاوه بر اين گزارشهايي از تمركز نيرو در مرزهاي شمالي قره ‏باغ و همچنين شوشا و مالي بيگلو[1] نيز واصل شد. يكي از جرايد اين تدارك نظامي آذربايجان را «… اقدامي در جهت كسب كنترل (منطقه) پيش از شروع مذاكرات صلح مسكو در ماه آتي …» تعبير كرد. حملات قوي آذربايجان در دو جبهة عسكران و مارداكرت (بويژه روستاي خرامورت) آغاز شد.

در حالي كه نبرد در اين جبهه ‏ها ادامه داشت. نيروهاي ارمني بر پاره‏اي از روستاهاي اطراف خان‏كندي كه محل تمركز قواي آذربايجان بود، يورش آوردند. نخست خايبالي‏كند و قوشچولار در شمال خان‏كندي در 10 فوريه / 21 بهمن سقوط كردند و فرداي آن روز نيز پس از يك هفته زد و خورد، روستاي مالي بيگلي (كه از لحاظ اشراف بر راه خان‏كندي اهميت اساسي داشت) به دست نيروهاي ارمني افتاد.[2] با رسيدن اين خبر به خوجالي، زنان و كودكان شهر رو به كوهها نهاده و به طرف روستاي گلابلي در آغ‌دام گريختند. ارمنيان نيز راه را بر آنان بسته و آنها را به گلوله بستند. تعدادي از آوارگان كه نجات يافته بودند، بعد از نيمه شب به گلابلي رسيدند. در همين زمان حملات نيروهاي ارمني به خوجالي آغاز شد. شهر در معرض سقوط قرار داشت. مقامات محلي به ويژه ائلمان محمدوف رئيس شوراي اجرايي خوجالي، تلاشهاي گسترده‌اي را براي شكستن محاصرة خوجالي انجام دادند ولي اين تلاشها به دليل عدم همكاري مسئولين دولتي و همچنين كارشكني اعضاي جبهة خلق، به شكست انجاميد. جبهة خلق آذربايجان كه براي رسيدن به قدرت و سرنگوني مطلبوف تلاش مي‏كرد، با اقدامات عمدي خود موجبات سقوط خوجالي را فراهم کردند.

آخرين هليكوپتر آذري روز 13 فوريه/ 24 بهمن وارد خوجالي شد. طي روزهاي بعد ائلمان محمدوف طي تماسهاي تلفني مكرر با آغ‌دام و باكو، درخواست كمك كرد. روز 17 فوريه براي بررسي وضعيت نظامي منطقه، جلسه‏اي در شهر آغ‌دام، مركز فرماندهي نيروهاي آذربايجان در قره‏باغ تشكيل شد. در اين جلسه به رغم درخواستهاي مكرر ائلمان محمدوف مبني بر لزوم شكستن محاصرة خوجالي، فهمين حاجيف (نمايندة شاهين موسایف رئيس قرارگاه مركزي وزارت دفاع آذربايجان كه براي به قدرت رسيدن جبهة خلق تلاش مي‌كرد) اجراي عمليات نظامي براي خارج كردن خوجالي از محاصره را ممنوع كرد. [3] همان شب خوجالي مورد اصابت موشكهاي ارمني قرار گرفت.[4]با تشديد حملات ارمنيان، در روز 24 فوريه/5 اسفند محمدوف به آغ‏دام اطلاع داد كه ارمنيان قصد دارند تلافي حادثة سومگائيت را در خوجالي درآورند. او درخواست كرد كه براي خروج زنان و كودكان از شهر، هليكوپتر فرستاده شود. اين درخواست نيز مانند درخواستهاي ديگر بي‏جواب ماند.

ساعت 30و20 دقيقه روز 25 فوريه / 6 اسفند تانك‌هاي ارمني در اطراف خوجالي ديده شدند. از شب هنگام نيروهاي ارمني كه از ياري نيروهاي هنگ مكانيزة 366 روسي بهره مي‏بردند، يورش به شهر را آغاز كردند. سرانجام در روز 26 فورية 1992/ 7 اسفند 1370 شهر خوجالي سقوط كرد. گروهي از مردم شهر موفق شدند از محاصرة ارمنيان درآمده و از راه كوهستان (تنگة عسكران) به طرف روستاي شللي در آغ‌دام بگريزند. راه آنان از نزديكي روستاي ارمني‌نشين نخجواني مي‌گذشت. در نتيجه پناهندگان غيرنظامي زير آتش نيروهاي نظامي قرار گرفتند و صدها آذربايجاني بي‏پناه كشته شدند. گلوله‌هايي كه از پشت به بدن و پاهاي اين افراد اصابت كرده بود، نمايانگر اين بود كه آنان در حال فرار گلوله باران شده‏اند.

كشتار غيرنظاميان در خوجالي به قدري تكان دهنده بود كه به گفتة رودي پاتريك گزارشگر تلويزيون انگليس، اين قتل ‏عام را بايد از اسفناكترين رويدادهاي تاريخ بشر دانست. احمد مسرت خبرنگار شبكة 5 تلويزيون فرانسه نيز از كنده شدن پوست سر و بريده شدن انگشتان عده ‏اي از قربانيان گزارش داد. [5] در اين حادثه 631 نفر آذربایجانی از جمله 63 کودک و 106 زن به طرز فجیعی کشته شدند. 487 نفر نقص عضو شدند. 1275 نفر پیرمرد، پیرزن، کودک و زن به اسارت درآمده و وحشیانه مورد شکنجة ددمنشانه قرار گرفتند.[6]

——————————————————————————–

[1] . مالی بیگلو روستایی در 15 کیلومتری شمال شوشا و در 2 کیلومتری جادة آغ‏دام – شوشا است. حمیدامامقلی اوغلو قربانوف مالی بیگلو، خوانندة بزرگ آذربایجان و شاگرد مکتب موسیقی حاجی حوسو، در سال 1869 در این روستا متولد شد.

[2] . بيات،كاوه. بحران قراباغ. انتشارات پروين. تهران. 1372.. ص 94

[3] . ائلمان محمدوف مي‏گويد: «روز 10 فورية 92 در ديدار با داداش رضايف طرح ريختيم كه با عمليات نظامي بايد راهي به خوجالي گشوده شود. قرار بود اين عمليات دو سه روز بعد انجام شود ولي نشد. روز 11 فوريه در باكو با حسن حسنوف نخست وزير ديدار كرده و از وي خواستم رئيس‏جمهور را در جريان اوضاع بد خوجالي بگذارد ولي او گفت كه اين كار از عهده‏اش خارج است. به وسيلة تلفن با گرشاد ضربعليف معاون رئيس‏جمهور در كابينه تماس گرفته و پرسيدم كه چرا از گفتن حقيقت به رئيس جمهور مي‏ترسيد؟ او گفت كه رئيس‏جمهور كارهاي مهمتري دارد. وقتي صبح روز 27 فوريه به قرارگاه نظامي آغ‌دام وارد شدم، ديدم سربازان قرارگاه گريخته و در يكي از پايگاههاي شهر پنهان شده‏اند. به وسيلة تلفن قرارگاه با رئيس جمهور، رئيس پارلمان و نخست وزير تماس گرفتم ولي موفق به گفتگو با آنان نشدم.»

“Elaman mahammodov la danishig”. Garabag. Baku. 12 Februry 1992

2. Hoseinli sorkhai.”khojali fajeasinin gorunan ve gorunmaian guahkarlari birda ganla koklanan siasi oiunlar”. Azdlig. Baku. 26 Februry 1994.se4

[5] . ائلمان محمدوف در اين باره چنين مي‏گويد: «سربازان تحت فرمان من آخرين افرادي بودند كه از شهر خارج مي‏شدند. ما با جنگ و گريز تا عسكران آمديم. از آنجا به دنبال مردمي كه به طرف آغ‌دام مي‏گريختند، به راه افتاديم. نيرويمان تمام مي‏شد. شمار كشته‏شدگان بسيار بود. در تمام طول راه كشتگان بر زمين افتاده بودند. در بين آنها زن و كودك و پيران بسياري ديده مي‏شدند.» براي آگاهي دربارة ابعاد جنايات ارمنيان در خوجالي ن.ك:

-“Elaman mahammodov la danishig”. Garabag. Baku.24 Februry 1994.se.4

-“Elaman mahammodov la danishig”. Odlar yordy. Baku. No.5,6. 20 Februry 1993

- Allahverdiov, mobarez.” Khojali unudulsa”. Garabag. Baku. 24 Februry 1994. No.4

- Hoseinli sorkhai.”khianat yokhsa khojali fajeasini kolgada goimag jahdi”. Azadlig. Baku. 25 June 1992. Se 5

-“ khojali fajesinin duniaa aks sadasi”. Garabag. Baku. 8 April 1994. No.179. se1

-“Mali baili ve gushcholar kandinin eshgalindan iki il kechdi”. Zaman. Baku. 5 March 1994

[6] . برخی منابع آذربایجانی در آمار خود بیش از 1000 کشته، 2000 زخمی و مفقود و 2000 نفر اسیر ذکر کرده اند. ن.ک:

- دنیامالی، ولی. آیدین بالا. ترلان قولی و حسام الدین قرامانلی و یشار قربان اوغلو و احمد بیرودی اوغلو و خوشقدم حسن. العدوان الارمنی علی آذربیجان. ترجمه به عربی حکمت اکبر اوغلو. انتشارات علم . باکو. 1993 . ص 135

Labels:


Read more- Ardı- بقيه- آردي



موقعیت زبان ترکی در ایران: از سال 1357 تا 1367
-------------------------------------------------------------------------------
پرویز زارع شاهمرسی http://shahmarasi.blogfa.com/
-------------------------------------------------------------------------------

پيروزی انقلاب در 22 بهمن 1357 به آن دوران اختناق فرهنگ و سياسی پايان داده و بارقه‌ی اميدی را در دل همه‌ی مردم و به ويژه آذربايجانی‌ها روشن کرد.[1] طبيعی بود که حجم وسيعی از مطالبات مطرح گردد.[2] شعارهای اسلامی و تأکيد بر رفع تبعيض و ستم اين اميد را برانگيخته بود که دوران تبعيض زبانی و فرهنگی به پايان خود نزديک می‌شود. نظام جديد با ملی گرايي مخالف بود[3] و اميد می‌رفت که با نفی آرياگرايي افراطی، سياست تحقير زبان ترکی از ميان برود. پس از انقلاب وجه تشيع تقويت شده بود و نزديک‌ترين قوميت در اين زمينه به حکومت مرکزی آذربايجان بود.

رضا براهنی نويسنده‌ی آذربايجانی در کتاب «در انقلاب ايران چه شده است و چه خواهد شد؟» از اميدهای بسياری سخن رانده است.[4] از سال 1357 آزادی نسبتاً زيادی برای فعاليت‌های انتشاراتی به زبان ترکی فراهم شد اگر چه نشريات ترکی مانند يولداش (رفيق)، انقلاب يولوندا (در راه انقلاب) و يئنی يول (راه تازه) عمر کمی داشتند.

در آستانه‌ی انقلاب مجموعه‌ای از روشنفکران از جمله دکتر جواد هيأت (پزشک جراح و نويسنده)، دکتر حميد نطقی (نويسنده و مترجم)، دکتر حسينقلی کاتبی (نويسنده)، دکتر محمدعلی فرزانه (نويسنده) و دکتر غلام حسين بيگدلی (نويسنده) انجمن آذربايجان را تشکيل دادند. روز 5 بهمن 57 انجمن اطلاعيه‌ای منتشر کرد که در آن بر تقبيح کليه‌ی شيوه‌های تحقير و تحريف شئون تاريخی و فرهنگی قومی، شناسايي زبان، فرهنگ ملی آذربايجان و تأمين امکانات آموزش زبان ترکی آذربايجانی به عنوان زبان مادری و ملی در مدارس، ايجاد امکانات پژوهشی در خصوص فرهنگ، هنر و ادبيات آذربايجان، به کار بردن زبان ترکی آذربايجانی در برنامه‌های کليه وسايل ارتباط جمعی در آذربايجان، ايجاد شرايط مساعد در راه احيای موسيقی و تئاتر آذربايجان، حق استفاده‌ی کتبی و شفاهی از زبان ترکی آذربايجانی و … تأکيد شده بود. به زودی مجله‌ی وارليق از طرف انجمن آذربايجان منتشر شد. رویکرد مهم نويسندگان اين مجله، تاريخی و زبان شناسی بود. وارليق موفق‌ترين و محتاط‌ترين نشريه‌ی ترک زبان ايران است.

ظهور حزب خلق مسلمان و مسأله‌ی آيت الله شريعتمداری در آذربايجان نشانگر حوادث بزرگی در آينده بود. در همين زمان حزب دموکرات کردستان ايران به رهبری عزالدين حسينی امام جمعه‌ی مهاباد، ادعاهايي در خصوص حقوق کردها و خودمختاری و حق تعيين سرنوشت مطرح کرد. آيت الله شريعتمداری در 20 فروردين 58 درباره‌ی حوادث کردستان و ترکمن صحرا، چنين اعلام موضع کرد:

«… اعتقاد ما بر اين است که در نظام جمهوری اسلامی ملت ايران عموماً بايد همبستگی و يک پارچگی خود را در حفظ وحدت ملی بيش‌تر گردانند.»

اگر چه خواسته‌های انجمن آذربايجان دامنه‌ی وسيع‌تری داشت ولی به زودی درخواست‌های حزب خلق مسلمان رنگ قوی‌تر به خود گرفت. روز سوم ارديبهشت 58 راه پيمايي بزرگی در پشتيبانی از آيت الله شريعتمداری در تبريز برگزار شد. در قطعنامه‌ای که در اين راه پيمايي قرائت شد، عنوان گرديد که:

«… انقلاب ايران، انقلاب اسلامی و اصيل بوده و تمامی قشرهای مردم ايران در آن شرکت داشته و از همه بيش‌تر مردم آذربايجان در شکوفايي سهيم بوده‌اند… از اين جهت هر گونه ديکتاتوری و سلب آزادی را شديداً محکوم نموده و با آن قاطعانه مبارزه می‌کنيم.»

همان روز عباس امير انتظام سخن گوی دولت طی مصاحبه‌ای گفت:

«روز بيست و يک آذر روزی بود که قسمتی از خاک ايران از ستم عمال خارجی بيرون آمده است بنابر اين اين روز با ارزش است.»

اين اظهار نظر باعث شد که «هيأت مؤسس نويسندگان و شاعران آذربايجان در اعتراضيه‌ای که به شورای سردبيری آيندگان فرستاد، نکاتی را مطرح کرد:

«… در مملکت ما هر نوع کوشش خلق‌های تحت ستم برای احقاق حقوق دموکراتيک خود و حق تعيين سرنوشت به وسيله‌ی عناصر ارتجاعی ضد انقلابی و مشکوک از طريق بهتان و افترای تجزيه طلبی کوبيده شده است.»

يک روز بعد در 4 ارديبهشت اجتماع ديگری در تبريز برگزار شد. در قطعنامه‌ی 8 ماده‌ای که در اين گردهمايي قرائت شد، در ماده‌ی 5 آمده بود:

«… ما تأييد می‌کنيم که فرمان تشکيل انجمن‌های ايالتی و ولايتی از قدم‌های مؤثری بود که در راه تحکيم مبانی و قدرت ملی برداشته‌اند.»

در مورد مسأله‌ی قانون اساسی جديد بحث‌های زيادی در گرفت. در مواضع حزب جمهوری اسلامی آمده بود:

«… زبان و ادبيات و فرهنگ و هنر و آداب و رسوم هر قدم آزاد و محترم است و مردم بايد در استفاده از زبان ملی و ادبيات و فرهنگ و هنر بومی خود آزاد باشند.»

انجمن آذربايجان معتقد بود که مسأله‌ی اقوام و مليت‌ها بايد در قانون اساسی مد نظر قرار گيرد و «مسأله‌ی غفلت از حقوق ميليون‌ها اقوام مختلف و انکار هويت آنان و تحميل زبان، سنت‌ها و خصوصيات قومی از اقوام کشور به ديگران يک از دردهای بزرگ جامعه ماست.»

در سمينار «خواست‌های ملت ايران از قانون اساسی» که به دعوت جمعيت حقوقدانان ايران و با شرکت نمايندگان گروه‌های مختلف سياسی کشور، در روز يک شنبه 3 تير 58 در دانشگاه تهران برگزار شد؛ آقايان دکتر حسينقلی کاتبی، دکتر حميد نطقی، دکتر جواد هيأت و دکتر محمدعلی فرزانه از طرف انجمن آذربايجان شرکت کردند. در اين نشست، انجمن آذربايجان خواسته‌هايي را در مورد زبان بيان کرد:

«… اصل دهم آمر است بر فراهم ساختن امکانات آموزش و پرورش برای همه‌ی مردم کشور و به طور يکسان تا هر کس بتواند به فراخور استعدادش در آموزش و پرورش و رشد و شکوفايي برخوردار گردد. در اين جا اضافه می‌کنيم که در کنار محدوديت‌های مادی، محدوديت ديگری هم مانع راه پيشرفت و شکوفايي و رشد می‌گردد و آن مانع يا سد زبان است. تدريس در مدارس تا سال چهارم ابتدايي به زبان مادری و پس به هر دو زبان مادری و فارسی بايد باشد…»

در مورد اصل 21 سه نکته پيشنهاد شد:

«الف) با وجود اين که در متن اصلی صريحاً و دقيقاً از فارسی به عنوان زبان مشترک مردم ايران سخن می‌رود، اصلاحاتی انجام نشده، پيشنهاد می‌شود به جای عنوان فصل چهارم- پرچم و زبان و خط رسمی» چنين عنوانی بيايد «فصل چهارم- پرچم رسمی، زبان و خط.» ب) در همين اصل چنين فته می‌شود متون و مکاتبات رسمی بايد با اين زبان و خط باشد که باز ناقض برابری اقوام مختلف است. پيشنهاد اين است که اين جمله به کلی حذف شود. راه درست آن است که زبان مرا چون جزيي جداناپذير از شخصيت من بپذيريد و از من نخواهيد اکنون نيز وقتی وارد محفلی رسمی می‌شوم زبانم را چون چتر و پالتوی مزاحم دم در به دربان بسپارم. ج) در بخش آخر همين فصل چنين گفته شده است: «ولی استفاده از زبان‌های محلی در مدارس و مطبوعات محلی آزاد است.» کلمه‌ی «محلی» حتما بايد از انتهای ترکيب «مدارس و مطبوعات محلی» حذف شود چرا که تعداد زيادی از آذری‌ها در شهرهای ديگر و به ويژه تهران پراکنده هستند.»

خواست‌های انجمن آذربايجان بيش‌تر معتدل بودند ولی در کل، آذربايجان در مقايسه با ساير گروه‌های زبانی ديگر، بيش‌ترين مشارکت را در مسأله‌ی زبان داشت. مسلم است که انجمن آذربايجان بسيار نسبت به روند اوضاع خوش بين بود چرا که نوع شعارهای انقلاب موجد چنين ديدگاهی بود. به ويژه استفاده مکرر از صفت «طاغوت» در وصف حکومت‌های پادشاهی استبدادی چه در قديم و چه در جديد و مقابله با ملی گرايي، اين نويد را می‌داد که ديگر به نام مليت و باستان‌گرايي و آرياگرايي، زبان ترکی در آذربايجان منکوب نخواهد شد. روز 6 خرداد 58 رحمت الله مقدم مراغه‌ای استاندار آذربايجان شرقی استعفاء کرد. روز 21 خرداد آيت الله شريعتمداری در مصاحبه با خبرگزاری فرانسه گفت:

«مسأله‌ی خودمختاری اقليت‌های بومی مسأله‌ای نيست که با فوريت به آن پرداخته شود. کشور بايد اول نيروهای خود را سازمان دهد، امنيت اجتماعی را تأمين کند و مراتب پيشرفت موقعيت اقتصادی باشد.»

بار ديگر کشور شوروی به عنوان اولين کشور در مسأله‌ی زبان ترکی و آذربايجان درگير شد. در اين زمان ترکيه نيم نگاهی به پان ترکيسم داشت ولی نمی‌توانست با قرار دادن اين مسأله در رأس برنامه‌های خود، به ايجاد تنش در روابط با شوروی کمک کند. تا پيش از انقلاب مقامات شوروی ادبيات اشتياق را تشويق می‌کردند. پس از انقلاب آنان عرصه را برای خواست‌های توسعه طلبانه‌ی خود مناسب يافته، سياست خود را به سمت تبليغ «آذربايجان واحد» سوق دادند. اين ايده به ويژه در سال‌های 57 تا 59 در وضعيت بی‌ثباتی در وجود آزادی‌های نسبی تبليغ می‌شد. وجود خواست‌های قانونی در آذربايجان نيز زمينه را فراهم آورده بود.

حسين صديق (دوزگون) سردبير يولداش، ضمن حمايت از تشکيل انجمن شعرا و نويسندگانی که با ديگر نويسندگان و سازمان‌های ترقی خواه ارتباط برقرار کند، معتقد بود که بايد به دفاع از ميراث ملی آذربايجانی که توسط رژيم پهلوی نابود شده است، برخاست. او اعتقاد داشت که بايد کتاب‌های درسی به زبان مادری تدوين شود و نسل جوان را با ميراث افتخارآميز آموزشی و ادبی آذربايجانی آشنا ساخت. تشکيل انجمن‌های ايالتی و ولايتی پيش بينی شده در دوران مشروطيت به شکل مترقی‌تر و پيشرفته‌تر و نيز اعطای خود مختاری به آذربايجان نيز از خواسته‌های ديگری بود که در يولداش نمود می‌يافت. برخی محافل در تهران، اين خواسته‌ها را با سياست شوروی هماهنگ تلقی می‌کردند.

رضا براهنی کتاب ديگری نيز با نام «رازهای سرزمين من» در وصف ستم‌های تاريخی بر آذربايجان نوشته بود.[5] براهنی در مقاله‌ی «حق تعيين سرنوشت برای خلق‌های تحت ستم حقی است انقلابی» در کتاب «در انقلاب ايران چه شد و چه خواهد شد؟» از ستم بر ملت‌ها در زبان پهلوی انتقاد کرد. وی حرکت فرقه‌ی دموکرات را «نخستين حرکت انقلابی در ميان توده‌های آذربايجان» دانست. او در باره حقوق آذربايجان نوشت:

«ضامن جدا نشدن آذربايجان از ايران در تمام شرايط و تأمين حاکميت دموراتيک مردم آذربايجان بر خود آن مردم است… آذربايجان تحت شديدترين ستم‌ها زيسته است… آذربايجان هرگز به فکر جدا شدن از ايران نخواهد افتاد.»

با استقرار کامل نظام جمهوری اسلامی، وضع فعاليت گروه‌های مارکسيستی سياست شوروی نيز تغيير يافت. آنان متقاعد شدند که سياست تجزيه‌ی موسوم به «آذربايجان واحد» ناکارآمد است. آنان به آرامی از موانع خود عقب نشستند و گفتند: «آذربايجان واحد خواب و خيالی بيش نيست.» پس سياست «يک ملت در دو سرزمين» مطرح شد و توسط برخی نويسندگان و رسانه‌هايي چون راديو باکو تبليغ می‌شد.

شروع جنگ ايران و عراق در 31 شهريور 1359 کشور را در وضعيت جنگی فرو برد. حمله‌ی شوروی به افغانستان و حمايت ايران از مجاهدان افغانی، موجب سردی روابط شوروی و ايران و ايجاد فضایی خصمانه شد. اين فضای خصمانه با مساعدت تسليحاتی شوروی به عراق عميق‌تر شد. بالطبع مقامات ايرانی با داشتن سابقه‌ی ذهنی قبلی، به مسأله‌ی زبان ترکی به عنوان محملی اجتماعی برای سوء استفاده‌ی شوروی بدبين شدند. به زودی در پايان سال 1363 نشريات يولداش، انقلاب يولوندا و يئنی يول تعطيل شدند. مسکو و باکو اين اقدام را ضد آذری و ضد ملی خواندند ولی در شرايط جنگی اين اقدام بيشتر منطقی تلقی می‌شد.

در وضعيت جنگی طبيعی بود که بسياری از مطالبات و مباحثات تعطيل شود و تمامی توجهات به جنگ معطوف گردد. هرگونه مناقشه در پشت جبهه می‌توانست بر اوضاع جبهه تأثير بگذارد. بنابر اين تمامی مباحثات، به پس از جنگ موکول شد. با اين حال نشريه‌ی وارليق با روش معتدل خود منتشر می‌شد و کتاب‌های ترکی به ويژه ديوان‌ها چاپ می‌گرديد. در جنگ ايران و عراق نيز مانند همه‌ی ناملايمات ديگر، آذربايجان در صحنه‌ی مردانه حاضر شد. سلحشور مردان آذربايجانی در لشکر 31 عاشورا، جوانمردانه و به صورت فراموش ناشدنی در جنگ شرکت کردند. امروزه کمتر کوچه‌ای در شهرها و کم‌تر روستايي در آذربايجان را می‌توان يافت که شهيدی در جنگ نداشته باشند.

——————————————————————————–

[1] . عباس بارز شاعر معروف آذربايجان در مراسم بزرگداشت استاد شهريار در دانشگاه تبريزدر 16/12/78 گفت که 20 سال تمام از ترس دستبرد چپاول گران فرهنگ پهلوی اشعارش را زير خاک پنهان کرده بود و هنگام انقلاب که آن‌ها در آورد، همه‌ی آن‌ها از بين رفته بودند.

[2] . در سال 1357 انتشارات فرزانه، کتابهای درسی رایج (به زبان ترکی) در زمان حکومت خودمختار آذربایجان را با عنوان «وطن دیلی» منتشر نمود.

[3] . آيت الله خمينی در اين زمينه گفته بودند: «آن‌هايي که می‌گويند ما مليت را می‌خواهيم احياء بکنيم، آن‌ها مقابل اسلام ايستاده‌اند.» در گفته‌ی ديگری از ايشان آمده: «اين مسأله هم مسلم است که آذربايجان با آن غيرتی که دارند و معروف به اين معنا هستند آن‌ها و با آن ديانت سختی که دارند آن‌ها، هميشه در مقابل چيزهايي که کشور ما را تهديد کرده است يا خدای نخواسته ديانت ما را هميشه کوشا بوده‌اند و حال هم باز اميد ما به همه‌ی ملت است و خصوص آذربايجان.»

[4] . براهنی، رضا. در انقلاب ایران چه شده است و چه خواهد شد؟. تهران. کتاب زمان. 1358

[5] . براهنی، رضا. رازهای سرزمین من. تهران. نشر مرغ آمین. 1369. برای زندگی براهنی ن.ک:

- براهنی، رضا. جنون نوشتن. تهران. نشر رسام. بی تا.

- براهنی ،رضا. سفر مصر و جلال آل احمد و فلسطین. تهران. نشر اول. 1363


Labels:


Read more- Ardı- بقيه- آردي



آذربايجان در قلمرو توران - محمدامین رسول زاده
-------------------------------------------------------------------------------
ترجمه: پرویز زارع شاهمرسی
-------------------------------------------------------------------------------
دير زمانی بود که آذريان ترک بودن و تعلقشان به ريشه‌های ترک را نمی‌دانستند. آنان خود را مانند ايرانيان خالص می‌شناختند. مانند ايرانی می‌انديشند و ايرانی وار می‌زيستند. اين در زمانی بود که تمام جهان ترک کمابيش در زير تأثير ايران بود. زمانی بود که سلطان سليم شعر فارسی می‌سرود و کم مانده بود که فارسی را زبان رسمی اعلام کند.

آذری‌ها در دوره‌ای که خويشتن و پايه‌های مهم هويتشان را فراموش کرده بودند، اگر چه ويژگی‌های بسياری را از دست دادند ولی در برابر برخی خصايص را نيز صاحب شدند. در نتيجه متانت مشهور ترکی با ذکاوت معروف فارسی در آنان گرد آمد.

برای ايجاد زندگی نوينی در مردم آذربايجان گوشت و پوستی تازه از ترکی لازم بود و هم چنين برای بارور شدن اين نهال جوان، وظيفه‌ی مهم بر عهده‌ی يک عرفان ايرانی باستان است که در دست زمانه‌ی سالخورده، تجربه‌ها آموخته بود.[i]

سرنوشت تاريخ از ترکان و فارس‌ها روی گرداند. افق‌هايي را که هلال ترک در آن‌ها می‌درخشيد، ابرهای شمال گرفتند. برکوه‌هايي که شير ايران می‌خراميد، عقاب مسکو نشست. آذربايجان شمالی تحت اداره‌ی روس درآمد.

روس‌ها ضرب المثل مشهور دارند که روستايي بدون خانه نمی‌شود. گام اول استيلای روس آن شد که آذربايجانی‌ها خود را اجتماعی واحد، جمعيتی از ريشه‌ی ويژه يعنی ملت جداگانه بودن از فارس‌ها را درک کنند.


زير تأثير علوم و فنون اروپايي که از صافی روس می‌گذشت. آذربايجان خود را از خرافات و اوهام شرق پيراسته، زندگی نوين را آغاز کرد. او با بهره گيری از نفوذ فلسفه حقيقتی و فنون مفيد زمانه می‌باليد.

اين جمعيت ترقی پرور که در سحرگاه يک جريان آزاد انديش با رويي خندان که تشنه زندگی بود، پيشانی فراخی که حکايت از اميدهای درخشان برای زندگی در دنيا بود، چشمان دل ربايي که به آينده نگاهی روشن و صاف داشت، اين سودابه‌ی خرافات و اوهام شرق باستان اما از طرف محيط فرتوت اسکولاستيک ايران آرامش نداشت. او می‌خواست اين نوگل تازه رسيده را که جفتی پاکدامن می‌جست، قربانی شهوت فرتوت خود کند. اما آذربايجان جوان بکارت اجتماعی خود را تسليم اين ارتجاع عشق فرسوده نکرد، تکفير شد و در آتش مقدس علوم زمان وارد گرديد و بی‌پناهی خود را به اثبات رساند.

آخرين مظهر خون‌های مناطق جنگ‌های ايران و توران، جنگ‌های ايران و عثمانی بر سر مسأله‌ی شيعه و سنی بود. نخستين حرکت برای از ميان برداشتن تنفر مذهبی که نتيجه‌ی اين جنگ‌ها بود، در آذربايجان پديد آمد. در اين باره مجالس و محافلی ترتيب يافت و نتايج عملی به دست آمد. اين وضعيت از طرف « سوءعالمان» ايرانی که شيفته‌ی سودابه‌گی بودند، ناپسند ديده شد. اينان می‌خواستند محيط ضد ترقی ايران، از تأثيرات جريان نوين در آذربايجان که امور غيرآشنايي محسوب می‌شد، محروم باشد. از آنجا به اين طرف روشنفکرانی نمی‌آمدند که جريان پيشرفت را سرعت بخشند بلکه قافله‌هايي از لعنت و نفرت به سالاری روضه خوان و درويش و رمال می‌آمدند.

برای سياوش زمانه چاره‌ای جز روی گردانی از ايران و توجه به ترکيه نبود. ترکيه که جنگاورانش تا وين پيش تاخته بودند، بخت برگشتی خود را ديده، خسته و رنجور بر ديوارهای استانبول تکيه داده و مانند افراسياب خوابی ديد. اين خواب را جامعه شناسان چيره دست و سياستمداران متبحر که خواب سنجان زمانه هستند، سنجيدند. آنان به او گفتندکه:

«آينده‌ی تو ديگر در نه غرب بلکه در شرق است. چون از ريشه‌ی خود دور شده‌ای، باغبان دهر شاخه‌های دراز شده را می‌زند که تو در محيط خود و بر ريشه‌ی خود رشد کنی. آينده‌ی تو در روم، حجاز و عراق نيست بلکه در ترکستان است. اما بر سر راه تو نوجوانی به نام آذربايجان از ريشه تورانی است. شاه کليد توران نوين با اوست. مبادا با او کشمکش کنی، مبادا دل او بشکنی، اگر بر او آسيبی برسانی همه‌ی اميدها هدر می‌شود و تاج و تخت بر باد می‌رود.»

ترکيه با اين رؤيا همچون مردی ميان بيم و اميد بود. او روی آوردن آذربايجان به خود را برای انديشه‌اش يک نعمت و يک موهبت تلقی می‌کرد. آذربايجان نوين از طرف «تورک اوجاقی» و «تورک يوردو» با شکوه استقبال شد.

شاعران ذوق و طبع خود را به کار انداختند برای خود «آلتون دستان» نوشتند.[ii] پيش بينی کردند که تومروس خانم با سيب سرخی[iii] که اسم اعظم توران در آن است و مفقود بوده، خواهد آمد.

انديشمندان روح خود را صيقل دادند. آنان گفتند اصلاحاتی که به علت برخی عوامل تاريخی در استانبول به بن بست رسيده، در آذربايجان به خوبی می‌تواند اجرا شود. اين سرزمين که مالک نفت سياه و شراب سرخ است؛ به پشتوانه‌ی اين ثروت گرانبها، به عمران و ترقی زيادی خواهد رسيد.

آذربايجان جوان با نيتی صاف و صميمی خود را شاگرد معلمان ترک قرار داد. ديری نگذشت که نامق کمال محمدهادی را، عبدالحق حامد حسين جاويد را، محمدامين احمدجواد را به پسر خواندگی پذيرفتند.

انديشه‌ی آذربايجان با انديشه‌ی ملی گرايي ترک ازدواج کرد. آذربايجان نوين که خود را از شهوت پير «سودابه‌ی بی عفت» رهانده بود، به حريم وصل «فرنگيس پاک دامن» رسيد و خوش دلانه زيست.

مسلک ادبی توران گرايي و ترک گرايي به مانند محکم‌ترين رشته ترکيه را به آذربايجان پيوند داد. انديشه‌ی توران گرايي چون بر عرصه سياسی وارد شد، اشکالی چون مليت، بين الملل اسلامی و فدراسيون پديد آورد. در صحنه‌ی اجتماعی نيز شعار سه پايه‌ی «ترک شدن، اسلامی شدن و معاصر شدن» را به ميان آمد.

همچنان که وطن پرستان استانبول اين شعارها را از نظر نظريه ترويج می‌کردند، توران گرايي آذربايجانی آن را مانند يک فلسفه‌ی سياسی فرض کرده و آن را اساس فرقه‌ای سياسی و ملی (که تشکيل داده بودند) قرار دادند.[iv]

طبق تصميمات اين مسلک سياسی در عالم بشريت حکومت‌ها به عدد ملت‌ها تقسيم می‌شوند و سپس يک فدراسيون جهانی ايجاد می‌شوند. اما پيش از رسيدن به آن، يافتن ارتباطی ميان ملت‌های با تمدن و دينی مشترک مانند مسلمانان شدنی است. اين ارتباط تنها شامل «اتحاد اسلام» نمی‌شود. اتحاد اسلام آرزويي غيرممکن است. برعکس اتحاد همه‌ی ترکان ، همه فارس‌ها و کل عرب‌ها مانند عضوی از وجود اجتماعی هم شدنی و هم خواستنی است. زمانی که ملت‌های مسلمان به حال يک حکومت و ملت واحد درآمدند، اتفاق اسلام می‌تواند رخ دهد نه اتحاد. اما اگر اين اتفاق سياسی نيز بودنی نباشد، ارتباط اجتماعی هست و بايد باشد. تمام ترکان برای رسيدن به فدارسيون جهانی بايد ميان خود يک فدراسيون بر پا کنند. توران نوين که بر اساس حس مشترک تأسيس می‌شود، تنها به شکل فدراسيون مستقل حکومت‌های ترک می‌تواند تصور شود.

آذربايجان حلقه‌ای مهم از زنجير توران آينده است.

استيلای روس برای توران يک «ارکنه قون» واقعی بود. ترکان برای آزادی خود چشم انتظار «پورته چنه» بودند.[v] انقلابی که در نتيجه‌ی جنگ جهانی در روسيه پديد آمد، برای تورانيان «پورته چنه» بود. ضياء گوگ آلپ پيش کسوت توران گرايي در آغاز جنگ پيش بينی کرده بود که:

روسيه پاشيده ويران خواهد شد

ترکيــه باليده توران خواهد شد

انتظار به واقعيت گراييد. حصار «ارکنه قون» دريده شد. امپراتوری روسيه فرو پاشيد. نوبت آن شد که حکومت‌های ترک از جمله آذربايجان از قوه به فعل آيند.

اما روس‌ها هنوز مانع بودند آنان می‌کشتند، می‌سوختند، آتش می‌افروختند و با عنوان «مارس»[vi]، فتنه‌ای بزرگ می‌انگيختند. برای آذربايجان يک گورستان و يک ويرانه آماده می‌کردند.[vii]

ترکيه برای رهايي آذربايجانی که زير حمايت خود گرفته بود، وارد ميدان شد. باکو را از قاتلان آذربايجان پاک کرده و به او داد. سياوش زمانه در چنين سرزمينی زيبا و حاصل خيزی که از طرف سالار توران زمانه آماده شده بود، باليدن گرفت. پايه‌های «سياوش گرد» زمانه ريخته شد. جمهوری آذربايجان تشکيل گرديد.

1 . توضیح مترجم: از نویسندگانی که در پایان سده‌ی 19 و آغاز سده‌ی 20 میلادی با آثار خود اساس استقلال و هویت آذربایجان را بنا نهادند، می‌توان به این اشخاص اشاره کرد: حسن بیگ سلیم بیگ اوغلو زردابی (1907-1842) بانی مطبوعات دموکراتیک آذربایجان و ناشر نشریه‌ی اکینچی (1877-1875)، محمدهادی (1920-1879)، سلطان مجید حاجی مرتضی اوغلو غنی زاده (1937-1866) زبانشناس و نویسنده‌ی کتابهایی چون اصطلاح آذربایجان (1890) و کلید ادبیات (1900)، فرهاد رحیم اوغلو آقازاده (1931-1880)، سلیمان رضاقلی بیگ اوغلو آخوندوف (1939-1875) اولین رئیس انجمن شاعران و ادیبان جمهوری آذربایجان شوروی در 1922 ، یوسف میربابااوغلو وزیروف (چمنزمینلی)(1948-1887) نماینده‌ی مهم ادبیات انتقادی آذربایجان، نجف بیگ وزیروف (1926-1859) از بنیانگذاران تئاتر تخصصی در آذربایجان.

2 . آلتون دستان نوشتة ضیاء گوگ آلپ

3 . توضیح مترجم: افسانه‌ی قیزیل آلما (سیب سرخ) یکی از افسانه‌های مشهور ترکی می‌باشد. طبق این افسانه، زمانی ترکان در سرزمین خود مورد حمله‌ی دشمنان قرار گرفتند. تعداد زیادی کشته شده و عده‌ای موفق به گریز شدند. آنان در مکانی دور از وطن، در حسرت بازگشت بودند. دشمن پس از گرفتن سرزمین ترکان، به منابع طبیعی آن بویژه باغ‌های سیب سرخ دسترسی یافت. پادشاه آنان چنان از طعم و بوی این سیب‌های سرخ به وجد آمده بود که دستور داد در فصل میوه یک سیب سرخ واقعی و در فصل غیرمیوه به یاد آن سیب سرخی از طلا نزد او بیاورند. سیب سرخ طلایی بر بالای تخت وی نصب شد. ترکان که از ماجرا خبردار شدند، در حسرت باغ‌های سیب و همچنین سیب سرخ طلایی بودند. آنان در وصف قیزیل آلما شعرها و ترانه‌ها سرودند. سرانجام آنان هر دو را به دست آوردند و این افسانه در تفکر اسطوره‌ای ترکان وارد شد. قیزیل آلما در تفکر آنان هدف نهایی است. در زمان عثمانیان، سربازان ینی چری در سرودهای خود از آن یاد می‌کردند. در آن زمان شهرهایی چون وین، بوداپست و واتیکان به عنوان قیزیل آلما مطرح بود. در ایران نیز در زمان نادرشاه در میان ترکان از شهر دربند و داغستان به عنوان قیزیل آلما یاد می‌شد. پس از رواج تشیع در میان ترکان، ولایت علی بن ابیطالب (ع) در میان آنان ارزش یافت. آنان معتقد بودند که جبرئیل قیزیل آلما را از طرف حضرت دوست برای حضرت علی (ع) آورده است. ترکان شیعه‌ی زازا در ترکیه اکنون نیز هنگامی که قصد دارند سوگندی ناگسستنی یاد کنند، به قیزیل آلما (ولایت علی(ع)) سوگند می‌خورند. مردم ترک هنوز نیز نام فرزندان خود را قیزیل آلما یا آلتین توپ می‌گذرانند. در حال حاضر در آذربایجان از قره‌باغ به عنوان قیزیل آلما یاد می‌شود. برای آگاهی بیشتر ن.ک:

- فیض اللهی وحید، حسین. افسانه‌ی قیزیل آلما و نقش آن در تاریخ و فرهنگ ترک‌ها. مجله‌ی وارلیق. شماره 136. ص 11

4 . «ترک شدن، اسلامی شدن، معاصر شدن» شعار نشریه‌ی استقلال ناشر افکار فرقه‌ی مساوات بود.

5 . افسانة «قورتولوش» یکی از افسانه‌های نامدار ترکی باستان است. طبق این افسانه ترکانی که از تعقیب دشمنان چینی می‌گریختند، در جایی میان کوههای بلند پنهان شدند. آنان دویست سال در آنجا ماندند و روزبروز جمعیتشان بیشتر شد. آنجا برایشان تنگ آمد. خواستند تا بیرون شوند ولی راهی نیافتند. سرانجام یک چوپان گرگی را دید. به دنبال او رفت و فهمید که گرگ از روزنه‌ای رفت و آمد می‌کند. چوپان به مردم خبر داد و آنان به دیدن این روزنة شگرف آمدند. در میان آنها آهنگری بود که متوجه شد کوه از سنگ فلز است. هیزم آورده و آتش افروختند. کوه را آب کرده و راه را گشودند. ترکانی که در آنجا محصور بودند، از این راه بیرون آمده و در جهان پراکنده گشتند. گوگ آلپ این افسانه را به نظم کرده است.

«ارکنه قون» نام گرگ «پورته چنه» نام جای

او اسمهایی را که گفته شد به ترکی امروزی ترجمه کرده است.

6 . قتل عام مسلمانان باکو توسط بلشویکها در سال 1918. برای توضیح بیشتر بنگرید به رسالة «جمهوری آذربایجان» از همین مؤلف.

7 . نشریة بلشویک که در باکو منتشر می‌شد، در مناقشة قلمی با ما گفته بود:

«شما نه خود مختاری آذربایجان بلکه یک ویرانه خواهید گرفت.»

Labels:


Read more- Ardı- بقيه- آردي



غوغای زمانه و زبان ما
-------------------------------------------------------------------------------
پرویز زارع شاهمرسی http://shahmarasi.blogfa.com/
-------------------------------------------------------------------------------
در زمانة ما مسائل چنان بهم گره خورده و مطالب چنان بهم پیچیده اند که جدا کردن آنها از هم کاری بس دشوار می‌نماید. اینگونه است که در غوغای احساسات و هیجانات، منطق به آرامی گوشه نشین می شود وکار به غوغا می‌گذرد. توضیح منطقی و اصولی حوادث کاری است لازم و البته بسی دشوار. ازجملة این موارد، حدیث ذکر شده در اسکناس جدید 5 هزارتومانی است که موجب تهیة این مقاله شد.

محمودکاشغری در مقدمة کتاب «دیوان الغات الترک» حدیثی از پیامبر نقل می کند به این مضمون که زبان ترکی را بیاموزید چرا که پادشاهی آنان بلندمدت خواهد بود. حال حدیثی نیز از آن وجود گرامی در اسکناسهای جدید نقل شده است. چه نتایجی از این حدیثها می توان گرفت؟ آنچه که هست اینکه حدیث را در خطابه و وعظ مقامی بس بلند است ولی در منطق مورد اعتنا نیست. چنانچه بخواهیم گزاره ای منطقی بیان کنیم، نمی توانیم حدیث، شعر، روایت و … را جزء اولیات و مقدمات بیاوریم.این همان ایرادی است که علامه طباطبایی بر ملاصدرا می گیرد. اینکه این حدیثها درست باشند یا نه، برعهدة حدیث شناسان است ولی از مناظر دیگر می توان موضوع را مورد کنکاش قرار داد.


زبانهای ترکی، فارسی و عربی و … همه از حیث بودن تفاوتی باهم ندارد. یعنی همگی علائم صوتی قراردادی هستند که برای ارتباط میان انسانها برقرار شده اند. خشت اول چون استوار شد می توان گزاره های دیگر را نیز به میان آورد. این زبانها در مرحلة بعدی به نسبت زیادی از حوادث تاریخی و مسائل سیاس و اقتصادی تأثیر پذیرفته اند. دردوره ای گسترش یافته و بالیده اند و در دوره ای در لاک خود پیچیده اند ولی همواره در حرکت و سریان بوده اند.

ظهوراسلام به زبان عربی این امکان را داد تا به قله های رفیع دست یابد و به زبانی نوشتاری و علمی تبدیل شود. زبانی که پیش از اسلام تنها می توانست در معلقات جاودانه شود اکنون به واسطه ای برای فهم دشوارترین مسائل علمی و فلسفی تبدیل شده بود. بگونه ای که پس از سدة دوم هجری دانشمندان مسلمان ترجیح می دادند آثار علمی خود را به عربی بنویسند.
زبان عربی که قرآن نمونه ای عالی از آن است، سرزمینهای مختلف را درنوردید. درهم آهمیختگی اسلام با زبان عربی چنان شد که بسیاری از ملتها مانند مصریان که عرب نبودند، چون اسلام را پذیرفتند به آرامی عرب نیز شدند. چنین شد که زبان بومی این ملتها در برابر زبانی چنین خارق العاده سرتسلیم فرودآورد.

زبان فارسی نیز نمی توانست از این تأثیربرکنار باشد چرا که ایران نیز در نزدیکی قلمرو رسمی زبان عربی قرار داشت. زمانی که موج پیشروی مسلمانان فرو نشست و حکومت بنی عباس به سستی گرایید، نغمه های استقلال از گوشه و کنار قلمرو بزرگ آنان به گوش رسید. ایرانیان نیز سربرآوردند. موج زبان عربی عقب نشسته بود ولی رسوبات آن ته نشین شده و با خاک زبان فارسی درهم آمیخته بود.

پس از دورة سامانیان به آرامی کوشش شد تا ین زبان از زیر ویرانه های سیل بزرگ بیرون آورده شود. نیاز براین بود که لغات فارسی گردآیند و دستورهایی نوشته شوند. اگرچه تلاشهایی در خراسان انجام شد ولی کاراصلی در آذربایجان جریان داشت. قطران تبریزی نخستین کتاب لغت فارسی را با نام «تفاسیر فی اللغة الفرس» نوشت. اونخستین کسی بود که لغات فارسی را ترتیب داد و آن را به صورت مدون درآورد. آذربایجانیان در کار دستورنویسی نیز پیشگام بودند. آنان آثاربزرگی چون «الصحاح العجمیه» از هندوشاه نخجوانی و «حلیة الانسان و حلبة اللسان» از ابن مهنا را آفریدند. بدین ترتیب اساس لغت شناسی و دستور نویسی زبان فارسی را آذربایجانیان نهادند. نخستین لغتنامه و دستورهای فارسی را آذربایجانیان نوشتند.

زمانی که عنصر جهاد در خلافت اسلامی ضعیف شد، اختلافات درونی و همچنین پیدایش مشاجرات عقلی در داخل حکومت بنی عباس و بویژه وجود معتزله، عاملی جدید را وارد میدان کرد. این عامل جدید ترکان بودند. جنگاوری و جلادت ترکان درگفته های پیامبربزرگوار (سلام خدا براوباد) نیز آمده است. این جلادت چون خونی تازه در رگهای منحط خلافت عباسی جاری شد. آن بدن سخت به این خون نیاز داشت.

با ورود ترکان آسیای صغیر و شبة جزیرة هند نیز به پیکرة اسلام پیوستند. بتهای معابد سومنات در پیاده رو های مکه و مدینه ریخته شد و صدای اذان در بسفر و داردانل شنیده شد. همراه با مقتضیات زمان، شاخه ای در مذهب تسنن پدید آمد که هماهنگی بیشتری با حال و هوای ترکان تازه مسلمان داشت. ابوحنیفه از بزرگان و دانشمندان مسلمان، امکانات بیشتری برای ورود ترکان به جهان اسلام فراهم آورد. این همان مذهب حنفیه بود. از این رو نیز بیشتر ترکان امروزه حنفی مذهب هستند.

نیاز به شناخت این بازوی نیرومند احساس می شد. چون ترکان دسته دسته مسلمان می‌شدند، لازم بود که حاکمان بنی عباس از طرز زندگی آنان آگاه می‌شدند. در سال 255ق جاحظ کتاب‌های «مناقب الترک» و «فضايل الاتراک» را برای وزير متوکل نوشت. محمودکاشغری نیز کتاب دیوان لغات الترک را به عربی نوشت. محمود کاشغری آن را در سال 451ق به المقتدی بالله خليفه‌ی عباسی تقديم کرد. او در اين کتاب يک نقشه‌ی رنگی از جهان کشيده بود که مرکز عالم يعنی شهر بلاساغون مرکز حکمرانان ترک قرار داده شده بود.

حکومتهای ترک غزنوی و سلجوقی به شدت مورد حمایت خلافت بنی عباس بودند. چنین شد که زبان ترکی درایران به موازات زبانهای فارسی و عربی قدرت یافت. از اویل سدة سیزدهم به بعد کارنوشتن فرهنگهایی به هر سه زبان در این آغاز شد. حسام الدین عبدالمومن خویی نخستین لغتنامه ترکی- فارسی را با نام «تحفة حسام» و همچنین لغتنامه ای عربی – فارسی با نام « نصیب الفتیان و نسیب التبیان» را نوشت.

بااین وصف اکنون نزدیک به هزارسال است که این سه زبان در ایران و آذربایجان دوران همزیستی خود را می‌گذرانند. البته این همزیستی فراز و نشیبهایی داشته است. زبان عربی به دلیل آمیختگی با قرآن جایگاهی مهم در تعالیم دین مردم داشته و همواره به عنوان زبان علماء اهمیت داشته است. قدرت دستوری و حجم واژگان این زبان به حدی است که لغت و دستورزبان فارسی را بشدت مورد نفوذ قرار داده است.دستورزبان فارسی بشدت از دستورعربی تأثیر پذیرفته و برخی آگاهان نیز گفته اند که اصولاً فارسی دستور ندارد و از حیث واژه نیز لهجه یا شاخة زبان عربی است.

محمودکاشغری زبان ترکی و عربی را به مانند دوشتر مسابقه فرض کرد ه است. حجم بی نظیر واژگان ترکی و همچنین ساختار محکم دستوری آن این نکته را در ذهن متبادر می سازد که زبان عربی در عرصة زبان حریفی قدر قدرت پیش رو دارد. باوجود این مشخصات، زبان ترکی نتوانسنه است جایگاهی نوشتاری مانند عربی بدست آورد. بی تردید زبان عربی مانند زبان ترکی در میان اقوام غیرخودی پخش نشده، از رسم الخطهای مختلف تأثیر نپذیرفته و زیر سیطرة حکومتهای غیر واقع نشده است. همچنین زبان ترکی از داشتن پشتوانه ای نیرومند چون قرآن محروم است. این دلایل می‌تواند گوشه ای از کار را روشن نماید.

زبان فارسی از حیث واژگان و نوع دستورزبان بسیار ناتوانتر از زبانهای ترکی و عربی است البته این نکته باید بیان شود که ظرافت و شیرینی خاصی در این زبان وجود دارد. همین عامل است که توانسته محملی مناسب برای مفاهیم عرفانی و ادبی باشد. زبانی که مولوی اثر خود را به آن سروده، باید قابل تأمل باشد. حتی سلطان ولد فرزند مولوی که پدر و پسر هردو زبان ترکی را نیک می‌ دانستند، زبان فارسی را برای طرح مسائل عرفانی بهتر دانسته است. تنها اشاره ابن بطوطه جهانگرد مشهور به سرود ملاحان دریای چین، کافی است.

هرسه این زبانها از هم تأثیر پذیرفتند. تأثیر عربی بر آن دو بیشتراست. زبان فارسی نیز در ترکی بسیار جای گرفته است. کافی است به یک تصنیف یا ترانة ترکی گوش کنید تا حجم وسیع واژگان فارسی را دریابید. فارسی نیز به نوبة خود از زبان ترکی واژگان و تعبیرات بسیاری گرفته است.

آنچه که گفته شد توضیح مسائلی در خصوص ارتباط این سه زبان بود. اما کوتاه سخن اینکه وضعیت زبان بسیار وابسته به نوع نگرش حکومت است. حکومتها می توانند موجب گسترش و یا محدود کردن زبان بشوند. تصمیمات آنها می تواند دراین زمینه بسیار اثربخش باشد اما بهرحال زبان به عنوان نمونه ای از اندیشة انسانی تابع محض حکومتها نیست.

اکنون بیش از 80 سال است که از برقراری حکومت پهلوی می گذرد. این دورة زمانی دورة روی کارآمدن دولت مردن با اسباب نوین است.سیاست زبانی حکومتهای مختلف در این دوره بیشتر مبتنی بر تحبیب زبان فارسی بوده است. بااین تفاوت که در دورة پهلوی این سیاست بیشتر بر کنار گذاردن زبانهای عربی وترکی استوار بود و لی پس از آن، زبان عربی نیز در مرکز توجهات قرار گرفت ومحکوم نهایی زبان ترکی بود.

بی تردید ایجاد چنین جوی، بدون پشتیبانی نهادهای معطوف به قدرت ممکن نیست. گزاره های بی اساس که در برخی کتابها و برنامه ها برای تحقیر زبان ترکی بیان می‌شود ، به آرامی جای خود را در میان مردم می یابند. این گزاره‌ها هیچ محمل تاریخی، منطقی و علمی ندارند. اینکه زبان فارسی «خورشیدجان» است و ترکی «زبان بی سوادان، خونریزان و ستمگران تاریخ»، سخنی به گزافه است. زبان فارسی چگونه و با چه دلایلی «مینوی» شده و ترکی زبان «جهنمی»؟ این چه زبان مینوی است که خود دستورزبان مستقل ندارد؟ بهرحال دست یازیدن به سخنان بزرگان دین برای تبلیغ یک زبان یا قوم، نشان ازدرماندگی و نادرستی نگرش فرهنگی دارد.

shahmarasi@yah…


Labels:


Read more- Ardı- بقيه- آردي



آذربايجان در دوره رضاشاه
-------------------------------------------------------------------------------
پرویز زارع شاهمرسی http://shahmarasi.blogfa.com/
-------------------------------------------------------------------------------
در آغاز زمامداری رضا شاه آذربايجان وضع برجسته‌ای داشت. بخش عمده‌ی غلّه‌ی مصرفی کشور در آذربايجان توليد می‌شد. به خاطر بارش کافی، محصول بهاره و پاييزه‌ی گندم بسيار بالا بود تا آن جا که آذربايجان را سيلوی ايران ناميده‌اند. وقتی آذربايجان با خشکسالی رو به رو می‌شد، تمامی ايران با مشکل مواجه می‌شدند. بزرگترين طبقه‌ی متوسط کشور از نظر تعداد و درصد در آذربايجان بود. نسبت مستقيم ميان وسعت طبقه‌ی متوسط و قدرت و قوت ناسيوناليسم موجب شده بود که آذربايجان نقش بسزايي در پيدايي ناسيوناليسم در ايران داشته باشد.

عليرغم برخی تحرکات عوامل استعمار، در آذربايجان هيچ خواست جمعی برای جدا شدن از ايران وجود نداشت. شيخ محمد خيابانی که جنبش سياسی را در آذربايجان بر عليه حاکمان تهران (که قرارداد ننگين 1919 را با انگلستان بسته بودند) بر پا کرده بود، با جدايي آذربايجان از ايران و يا حتی انضمام آن به ترکيه مخالفت ورزيد. او ميرزا کوچک خان جنگلی را به دليل اتحادش با بلشويک‌ها مورد انتقاد قرار داد. در قيام لاهوتی نيز آذربايجان از تهران جدا شد ولی شوری در مردم برانگيخته نشد و لاهوتی به شوروی گريخت.[1]


حتی فعالان آذربايجانی که در قفقاز بودند و طبيعتاً به دليل دوری از حوزه‌ی اقتدار ايران، آزادی عمل بيش‌تری داشتند، به مسأله‌ی جدايي روی خوشی نشان نمی‌دادند. دموکرات‌های ايرانی در باکو نشريه‌ای با نام «آذربايجان جزء لاينفک ايران» منتشر کردند.[2] حتی کسانی چون سيد جعفر پيشه‌وری که علائق ديرينه‌ای در مسأله‌ی زبان داشت، در مقاله‌ای با نام «بشارت به آزادی خواهان ولايات و کليشه‌های بزرگ» در شماره‌ی 57 روزنامه‌ی حقيقت 20 فروردين 1301/ 10 آوريل 1922 در تهران نوشت:

«… آذربايجانی ايرانی است، او تجزيه نمی‌خواهد، او را با تهمتی که خودش تنفر دارد، نکشيد.»

اگر چه آذربايجانی‌ها تمايلی به جدايي از ايران نداشتند ولی اين به معنای آن نبود که آنان مطالباتی را از مرکز ندارند.[3] پيشه وری در مقاله‌ای تحت عنوان «حکومت مرکزی و اختيارات محلی» شماره‌ی 92 روزنامه‌ی حقيقت 13 خرداد 1301/ 3 ژوئن 1922 تأکيد می‌کند که:

«ما در ايران اين گونه اسارت‌های ملی را قائل نيستيم… اين را نمی‌توان انکار کرد که حکومت مرکزی تاکنون توجه تامی به ولايات معطوف نداشته و آن‌ها را از خود راضی نکرده و اين که آن‌ها تاکنون به فکر تجزيه نيفتاده‌اند، همان احساسات ايرانيت بوده است و اما با اين اصول اداره ممکن نبود از مردم جلوگيری شود. ما کار نداريم که در ابتدا چگونه بوده، شايد آذربايجانی‌ها از جنس مغول‌ها هستند يا خراسانی‌ها از نسل عرب‌ يا گيلانی‌ها از ملت ديگر يا کردها از نسل مدی بوده‌اند. اين‌ها را امروز مدرک قرار دادن ديوانگی است.» [4]

سيدحسن تقی‌زاده نماينده‌ی تبريز در مجلس اول مشروطه، چنين می‌نويسد:

«… و نيز دولت بايد نسبت به اهالی آذربايجان ولو ناز کنند و زياده روی و تندی نمايند روی محبت زياد نشان بدهد و مأمورين آذربايجانی الاصل وطن پرست به ادارات آن جا مأمور کند که هم ايرانی واقعی بود. و هم با زبان خود اهل محل با آن‌ها حرف بزنند و نصيحت کنند و مردم آذربايجان يک اختلاف و مباينت دارند که جدايي زبان فارسی از ترکی است، لکن صدرشته اتحاد ديگر دارند که يکی از آن‌ها مذهب تشيع و ديگری عادات مشترک و معارف مشترک (کولتور) و مراودات و غيره است… ولی وقتی که کلمه‌ی جواب معمولی تمام ايران را تبديل به کلمه‌ی پاسخ کرديم، به دست خود يک رشته اتصال و الفت را بريديم و ديگر اهل تبريز زبان شما را از آن چه هم که کم‌تر می‌فهمند و خودمان را دوستی از برادران تبريزی مسلمان و شيعه دور کرده‌ايم و اگر امشاسپندان را به جای ملائکه اختيار کنيد و کلمه‌ی ترکی الاصل «قشون» و «ساخلو» را برای اين که ترکی «منحوس و منفور» است با اين که مفهوم عامه زبانان است دور انداخته کلمه جعلی و بی‌معنای ارتش و پادگان را که نه اهل آذربايجان می‌فهمند و نه اهل گلپايگان به جای آن‌ها بگذاريد اين مباعدت و انفصال و بيگانگی را شدت داده‌ايد و به اين داداش بيگ قفقاز کمک کرده‌ايد که دائماً می‌گويد ما را با اين فارس‌ها چه قرابتی است.»[5]

بدين گونه تعارض ميان عده‌ای ايرانگرا در تهران با مطبوعات باکو و ترکيه آغاز شد. پان ترکيست‌ها در عثمانی سخت در تب و تاب بودند. در جريان سال‌های جنگ جهانی اول مأموران ترک به همراه مأموران آلمانی به رياست دکتر ورنر اتوفون هنتيگ با شدت به جذب حمايت مردان ترک تبار آسيای مرکزی مشغول بودند.[6] در 1915 و 1916 هزاران جزوه‌ی پان ترکی و پان اسلامی در افعانستان، روسيه و ترکستان چين توزيع شد. در اين مرحله مقامات شوروی به پان ترکيسم به عنوان خطری بالقوه می‌نگريستند. در 1921 دهمين کنگره‌ی حزب کمونيست شوروی پان ترکيسم و پان اسلاميسم را به عنوان جريان‌های انحرافی که در پی ناسيوناليسم دموکراتيک بورژوازی هستند، محکوم کرد. در اين زمان پان ترکيسم از طرف عثمانی تبليغ می‌شد و حکومتی که توسط حزب مساوات طرفدار عثمانی در جمهوری آذربايجان در 1918 ايجاد شده بود، در 1920 توسط بلشويک‌ها از ميان رفت. با اينحال پان ترکيست‌ها لحن تبليغات خود را تهاجمی‌تر کردند.

در سال 1923 مجله‌ی ترکی «ينی مجموعه» گزارشی در باره‌ی کنفرانس مربوط به آذربايجان چاپ کرد که توسط «تورک اوجاغی» در استانبول تشکيل شده بود. روشنی بيگ پان ترکيست معروف در ضمن کنفرانس مزبور، دولت ايرن را به خاطر شقاوت و روش‌های مستبدانه نسبت به آذربايجانی‌های ساکن ايران محکوم کرده و همه‌ی آذربايجانی‌ها را به اتحاد با جمهوری جديد ترکيه فرا خواند. مجله‌ی ايرانشهر در تهران به سرعت واکنش نشان داد. اين مجله در پاسخ، مقاله‌ای به قلم يوزف مارکوارت ايرانشناس معروف آلمانی راجع به روابط تاريخی موجود بين آذربايجان و بقيه‌ی ايران چاپ کرد. در پايان مقاله نيز شعری از عارف قزوینی در مذمت زبان ترکی درج شد:

زبان ترکی از برای قفا کشيدن است نسيم صبح دم برخيز

صلاح پای اين زبان ز مملکت بريدن است بگو به مردم تبريز

دو اسبه با زبان فارسی از ارس پريدن است که نيست خلوت زرتشت

جای صحبت چنگيز

تقی ارانی در مقاله‌ای در ايران شهر در سال 1303/1924 چنين می‌نويسد:

«امروز قلب هر آذربايجانی در محبت ايران می‌تپد. در انقلاب مشروطيت ايران فداکاری‌های آذربايجان بر همه کس واضح و آشکار است. پس در اين مسأله چون آذربايجان سر ايران بوده و هست بايد افراد خير انديش ايرانی فداکاری نموده، برای از ميان برداشتن زبان ترکی و رايج کردن زبان فارسی (که از آغاز تا چند قرن پيش زبان مردم آذربايجان بود) بکوشند و خود جوانان آذربايجانی بايد جانفشانی کرده متعهد شوند تا می‌توانند به زبان ترکی تکلم نکنند.»[7]

ارانی هم چنين در مقاله‌ی «آذربايجان يا يک مسأله‌ی حياتی و مماتی ايران» به مشکل ترک زبان آذربايجان پرداخته و ادعای ترک نژاد بودن آن‌ها را باطل دانست. با آغاز سلطنت رضا شاه، آذربايجان در وضعيت مشکلی قرار گرفت. حکومت جديد از دو ابزار اقتصادی و فرهنگی برای تحت فشار قرار دادن آذربايجان بهره برد. به جرأت می‌توان گفت که آذربايجان در دوره‌ی 16 ساله‌ی سلطنت رضاشاه چنان در فشار و تنگنا بود که کمتر نظيری برای آن‌ می‌توان يافت.[8] از نظر اقتصادی، سياست رضاشاه در متمرکز کردن امور بازرگانی در تهران به موقعيت‌ تجاری تبريز لطمه زد. آذربايجان پيشگامی خود را در تجارت و تبريز اهميت ويژه‌اش را از دست داد. عناصر فعال و حياتی آن به تهران رفتند. در اين زمان مازندران که زادگاه رضاشاه بود، در اولويت صنعتی شدن قرار گرفت.[9] اصفهان و مازندران به صورت مراکز صنايع نساجی در آمدند. تهران نيز قلب صنايع سنگين تبديل شد. از سال 1310 تا 1320 از 20 کارخانه‌ی جديدی که در 4 شهر آذربايجان (تبريز- اروميه- مياندوآب و مراغه) برپا شد. تنها دو کارخانه از سرمايه گذاری مستقيم دولت برخوردار بود. در حالی که در همين مدت در ايالات مرکزی و شمالی کشور، دولت برای 20 کارخانه از 132 کارخانه تأسيس شده، سرمايه گذاری کرده بود.

آذربايجان که مرکز غله‌ی ايران بود، گرفتار کمبود غله شد چرا که گندم آذربايجان به تهران فرستاده می‌شد و در زمستان 1319 آذربايجان بدون آذوقه بود. شهر تبريز از سال 1308 دو مرتبه مورد هجوم سيل واقع شد و طبق تأييد وزارت کشور 30 ميليون ريال به مردم خسارت وارد شد. دولت شاهنشاهی برای ساختن راه مخصوص آبعلی و آمل که صرفاً تفريحی بود، 500 ميليون ريال خرج کرد و اين در حالی بود که مدت 8 سال تمام، پل‌های وسط شهر تبريز خراب بودند و زمستان‌ها که آب رودخانه بالا می‌آمد، عبور و مرور مشکل می‌شد و عملاً شهر تبريز به دو بخش تقسيم می‌شد. اين در حالی بود که برای شهرهای کوچک مشهد سر و آمل، پل‌های معلق آهنی از اروپا آورده بودند.

شوروی‌ها نيز بر وخامت اوضاع افزودند. آن‌ها داد و ستد با آن سوی ارس را محدود کردند. در دهه‌ی 1300 به تدريج مقامات شوروی به صورت ادواری از داد و ستد با ايران کاستند و از اين حيث به صادر کننده، وارد کننده، توليد کننده و عمده فروش خسارت عظيمی وارد ساختند.[10]

از نظر فرهنگی برنامه‌های دولت رضاشاه در جهت يکسان سازی فرهنگی اعمال می‌شد. تحصيل در مدارس به زبان فارسی بود. معلمان موظف بودند که به زبان فارسی تدريس کنند. محسنی رئيس فرهنگ آذربايجان می‌گفت: «هر کس که ترکی حرف می‌زند، افسار الاغ بر او بزنيد و او را به آخور ببنديد.» ذوقی که بعد از او رئيس شد، صندوق جريمه‌ی ترکی حرف زدن در دبستان‌ها گذاشته بود. آموزش به زبان‌های محلی و انتشار کتاب و روزنامه به زبان غير فارسی ممنوع شد.

اگر چه از ديرباز رسم بر آن بود که رجال استخواندار و متين برای حکومت آذربايجان انتخاب شود، استانداران منصوب رضاشاه در آذربايجان افرادی مغرض و کم سواد بودند.[11] مستوفی استاندار آذربايجان شرقی می‌گفت: «آذربايجانی‌ها ترکند! يونجه خورده مشروطه گرفته‌اند حالا نيز کاه می‌خورند ايران را آباد می‌سازند!» مستوفی که هرگز از توهين به مردم آذربايجان و زبان ترکی باز نمی‌ايستاد در جوابيه‌ای که بر مقاله‌ی سلطان زاده تبريزی نوشته چنين می‌گويد:

«… بلی من… هيچ وقت اجازه نمی‌دادم که روضه خوان در مجالس ختم، ترکی بخواند و در سخنرانی‌های خود می‌گفتم شما که اولاد واقعی داريوش و کامبيز هستيد چرا به زبان افراسياب و چنگيز حرف می‌زند؟ و از اين بيانات هم جز ايجاد حس وحدت ملی و جلوگيری از ترک مآبی و کوتاه کردن موضوع اقليت ترک زبان در نزد خارجی‌ها که به عقيده‌ی من بزرگ‌ترين توهين به اهالی آذربايجان است و نويسنده‌ی مقاله اسم آن را هم دردی! گذاشته است نوشته‌ام و زبان فارسی را که زبان نوشتن و تدريس و زبان رسمی و عمومی است ترويج کرده‌ام.»[12]

همراه با فشارهای اقتصادی و فرهنگی که در دوره‌ی رضاشاه بر آذربايجان وارد می‌شد، يک حرکت ديگر نيز در تهران آغاز شد که به ظاهر موضوعی تحقيقی و علمی بود ولی در باطن انگيزه‌های بالاي سياسی و دولتی در پس خود داشت. بی‌ترديد سياست‌های رضاشاه از بستر فکری ناشی می‌شد. اين بستر فکری را کسانی چون محمدعلی فروغی، دکتر محمود افشار يزدی، علی اصغر حکمت و … آماده می‌کردند، هر کدام از اين افراد گوشه‌ای از کار را گرفتند. جمعی به برگزاری هزاره‌ی فردوسی پرداختند. فرهنگستان ايران تأسيس شد. بدين ترتيب زمينه فراهم بود تا هر چه در داخل ايران رنگ غير آريايي دارد، در دستگاه پيشنهادی اين افراد استحاله شده و آرياييزه شود.

در اين ميان آذربايجان جايگاه خاصی داشت. به پيشنها محمدعلی فروغی کميسيون جغرافيا وابسته به فرهنگستان ايران تأسيس شد. وظيفه‌ی اين کميسيون «تبديل اسامی بيگانه اماکن ايرانی به فارسی» بود. در ترمينولوژی فرهنگستان تمامی زبان‌های ملل کشور به جز فارسی اجنبی شمرده شده‌اند. رياست اين نهاد بر عهده‌ی فروغی و وثوق الدوله بود. در يکی از اسناد کميسيون آمده بود که: «اگر با اين اسامی جغرافيايي کلماتی مانند چای، سو، بولاق و نام‌های مشابه آن باشند اين اسامی بيگانه مشخص و به فارسی تغيير داده شوند.» بدين ترتيب نام‌های روستاها و حتی شهرها دستخوش تغيير شد. تغييری که هيچ دليل منطقی نداشت و اگر چه نام جديد هرگز در ميان مردم مصطلح نشد ولی هم چنان در اسناد رسمی به کار می‌رود. اين در حالی بود که نام‌های مجعول هيچ محمل تاريخی نداشتند. [13]

اقدام ديگر تغيير و تقسيم قلمرو آذربايجان بود. دکتر افشار که در آلمان تحصيل کرده و همواره مانند بسياری از روشنفکران ايرانی آن زمان، مدل آلمان را می‌ستود، در مجله‌ی آينده‌ی که خود تأسيس کرده بود، مقالاتی در مدح آلمان می‌نگاشت. دکتر افشار نسبت به آذربايجان حساسيت ويژه‌ای داشت. [14] در جهان بينی دکتر افشار خطراتی که استقلال و تماميت ارضی ايران را تهديد می‌کردند عبارتند از:

1. خطر سفيد (روسيه) 2. خطر آبی (انگلستان) 3. خطر سبز (عرب‌ها) 4. خطر سياه (جهل و استبداد داخلی) 5. خطر زرد «و آن خطری است که از جانب ترک‌های عثمانی و تاتارهای شمال غرب وحدت ملی ايران را تهديد می‌کند.»[15]

او در مقاله‌ای در اسفند 1306 اين گونه توضيح می‌دهد: «خطر زرد تهديدی موقتی نيست بلکه يک قسم خطر ملی و دائمی برای کليه ملل و اقوام ايرانی نژاد (ايرانی‌ها، افغانی‌ها، کردها، تات‌ها و تاجيک‌ها) است.» او برای رفع اين مشکل پيشنهاداتی نيز داشت که در مقاله‌ی «ناسيوناليسم و وحدت ايران» در بهار 1305 در مجله‌ی آينده ارايه کرده است. او پيشنهاد می‌کند که سخن گفتن به زبان ترکی ممنوع شود، بخشی از ترک زبانان به نقاط فارسی زبان ايران کوچ داده شوند، نام آذربايجان به فراموشی سپرده شود و در تقسيمات کشوری نيز حدود اين منطقه تغيير يابد. [16] دکتر افشار در اين راستا کمی بيشتر رفته و برای نخستين بار اسم پان ايرانيسم را به ميان آورد. ايشان در مجله‌ی آينده چنين توضيح داد:

«… من از لفظ پان ايرانيسم مفهوم يا مقصد سياسی بدان سان که ترک‌ها از لفظ پان تورانيسم يا پان تورکيسم دارند، استنباط نمی‌کنم. پان ايرانيسم در نظر من بايد «ايده‌آل» يا هدف مشترک تمام ساکنان قلمرو فارسی زبان آسيا باشد و منظوری جز حفظ زبان و ادبيات مشترک اين سرزمين‌ها نداشته باشد. منظور من از پان ايرانيسم اين است که ملل و اقوامی که به زبان فارسی سخن می‌گويند، يا می‌گفته‌اند، و کاخ بزرگ ادبيات فارسی را به کمک و مشارکت هم ديگر برفراشته‌اند، از هم پراکنده و نسبت به هم بيگانه نباشند بلکه دست به دست هم داده و اين بنای بزرگ تاريخ را عظيم‌تر و زيباتر و سربلندتر بسازند.»[17]

برای منکوب کردن زبان ترکی در آذربايجان، آن قسمت از کار که به ادارات و سازمان‌های دولتی مربوط می‌شد، در حال انجام بود ولی قسمتی ديگر از کار به صورت نظريه پردازی و کار پژوهشی به وسيله‌ی نويسندگان با جهت گيری خاص پی گرفته‌ شد. هدف هر دو جريان اين بود که زبان ترکی در آذربايجان هم در شکل و هم در ماهيت خدشه دار شود. در قسمت ماهيت دو هدف وجود داشت يکی اين که زمان ورود زبان ترکی به آذربايجان بايد با استفاده از مدارک تاريخی به جلو کشيده شود و ديگر اين که بر اين نکته تأکيد شود که زبان ترکی اصولاً خاصيت لازم برای دارا بودن عنوان زبان را ندارد و قابل مقايسه با زمان فارسی نيست.

کسی که گام مهمی در خصوص پژوهش درباره‌ی موقعیت زبان ترکی در آذربایجان برداشت، سيد احمد کسروی تبریزی (1324-1269 خورشیدی) بود. کسروی که متولد و بزرگ شده‌ی تبريز بود، با نوشتن کتاب‌های تاريخی مانند «تاريخ هجده ساله‌ی آذربايجان»، «تاريخ پانصد ساله‌ی خوزستان» و «تاريخ مشروطه ايران» نشان داده بود که در پژوهش تاريخی دستی چابک دارد. ترديدی نيست که کتاب‌های تاريخی کسروی، خدمتی سترگ به پژوهش گذشته‌ی اين کشور است. او با کوشش وصف ناپذير به خلق آثاری پرداخت که هر کدام در زمينه‌ی خود يک مرجع است.

کسروی به عنوان يک آذربايجانی تهران نشين، تمايلات ايرانگرایی و عرب ستيزی داشت. در آن هنگام که آتش مباحثات و تبليغات پان ترکيستی از روسيه و به ويژه عثمانی گرم بود، کسروی نسبت به مسأله علاقمند شد. او رساله‌ی «آذری يا زبان باستان آذربايگان» را نوشت. اين رساله با استفاده از رساله‌ی انرجانی چنين عنوان کرد که زبان ترکی در آذربايجان عارضی بوده و پيش از آن مردم آذربايجان به زبان آذری سخن می‌گفتند و ديگر اين که زبان آذری در زمان صفويه نيز مورد استفاده بود و لاجرم زبان ترکی بعد از صفويه رايج شده است.[18]

اين رساله نشان سلطنتی انگليس را کسب کرد. نويسندگان بعدی اين رساله را شرح و بسط دادند و حتی نتايج جديدتری نيز گرفتند. اگر چه رساله‌ی روحی «در بيان اصطلاحات و عبارات جماعت اناث و اعيان و اجلاف مردم تبريز» بود، نتايج زير از آن گرفته شد:

1. «ظهور اسلام به بعد تا قرن 11 هجری نيز زبان عموم مردم آذربايجان مانند دوران باستان هم چنان آذری پهلوی بود.»[19]

2. «دليل بسيار قوی و شاهدی بسيار صادق است که در زمان مؤلف قرن 11 هجری هنوز مردم تبريز عموماً به زبان آذری (فارسی) سخن می‌گفتند.»[20]

3. اين رساله در باره‌ی عادات مردم تبريز در پايان قرن دهم (و نيمه‌ی اول قرن يازدهم) هجری و در باره‌ی لهجه‌ای از زبان پهلوی است که هنوز در آن موقع در آن شهر زبان عمومی مردم بوده است.»[21]

4. «از رساله‌ی روحی انارجانی پيداست که تا قرن يازدهم مردم آذربايجان گويش آذری سخن می‌گفتند.»[22]

5. «در دوره‌ی صفويان- چنان که از اخبار و اسناد تاريخی معلوم است- در قرن 11 هجری يعنی تا آخر دوره‌ی شاه عباس کبير زبان آذری (فارسی) هم چنان در ميان مردم آذربايجان رايج و معمول بود. چنان که حتی در تبريز هنوز به شهادت رساله‌ی روحی انارجانی تأليف همان عصر (قرن 11 هجری) به همين زبان يعنی آذری پهلوی يا فارسی سخن می‌گفتند.»[23]

نتايج عجيبی که از رساله‌ی «آذری يا زبان باستان آذربايگان» گرفته شد، منجر به تصميم‌های ناروا گرديد که قابل قبول نيستند ولی به هر حال اين موفقيت بزرگی بود که تاريخ حضور زبان ترکی در آذربايجان، از سده‌ی پنجم به سده‌ی يازدهم کشيده شود.[24] پس از آن نيز عده‌ای عبارت «دويست- سيصد سال پيش» را برای زمان ورود زبان ترکی به آذربايجان استفاده کردند. از طرف ديگر تحريف‌هايي نيز صورت گرفت. کسروی می‌گويد:

«از عهد مغول تا آخر تيموريان (يا ظهور صفويان) چند شاعر ترک در خراسان پيدا شد اما هيچ شاعر ترکی در آذربايجان پيدا نشد.»

مسأله‌ی ديگر که توسط کسروی عنوان شد و باز مورد استفاده‌ی خاصی قرار گرفت، اين بود که ميراث ادبی مکتوب زبان ترکی در آذربايجان انکار گرديد. کسروی ادعا می‌کرد که «اگر هم شعری در آذربايجان گفته شده است نه اثری ادبی است بلکه از روی هوس پديد آمده است.» اين ادعا به روشنی نشان از آگاهی بسيار اندک کسروی از ادبيات است.[25] بهترين دليل برای اين مطلب ذکر نام دو شاعر بزرگ آذربايجان است که هر دو با کسروی معاصر بوده‌اند. ميرزا علی اکبر صابر (1911-1862) که اشعار او تأثير بسزايي در حوادث انقلاب مشروطه داشته و بی‌ترديد کسروی از آن مطلع بود. معجز شبستری (1934-1873) که اشعار روشنگر او در مبارزه با جهل معروف است.[26]

احمد کسروی در مقاله‌ی «ما و همسايگانمان» کتاب «آذری زبانان باستان آذربايگان» را کتابی دانشی و نه سياسی دانست ولی خود در مقاله‌ی «شيشه‌های سياست» نوشت: «مردم يک کشور تا يک دل و يک زبان نباشند نمی‌توان آينده‌ی درخشانی برای آنان اميدوار بود.» او تعداد زبان‌های رايج در ايران را نيز مانعی بر سر راه يکپارچگی می‌دانست. در مقاله‌ی «يک توده را چنان که راه بايد راهنمايان هم بايد» نوشت «نژادهای کوچکی که در ايران می‌زيند هر يک برای خود تاريخ ديگری دارند و تاريخ هر يکی که به جوانان خود ياد می‌دهند پر از دشمنی با ايران می‌باشد.»

کسروی با محمود افشار افت و خيز داشت و مقاله‌هايش در مجله‌ی آينده چاپ می‌شد. هر دوی آن‌ها وحدت ملی ايرانيان را آرزوی خود معرفی می‌کردند و نکات مشترکی بين عقايد آنان ديده می‌شد. با اين تفاوت که کسروی علاوه بر زبان، بر نزديکی انديشه و فکر نيز تکيه می‌کرد. او در مقاله‌ی «اسلام و ايران» در مجله‌ی پيمان (که خود منتشر می‌کرد) شماره 1 بهمن 1311 نوشت:

«… سرچشمه‌ی اين فرو افتادگی دردناک چيست؟… آری ريشه‌ی پيشرفت نيافتگی ايران و شايد بيش‌تر کشورهای خاور پراکندگی در ميان توده‌هاست… برای ايران اين سرزمين کهن امروز بيم ناک‌ترين آسيب آن پراکندگی انديشه‌ها می‌باشد.»[27]

به زودی قسمت دوم کار آغاز شد. تحقير زبان ترکی و تحبیب زبان فارسی. عنوان شد که تکلّم مردم آذربايجان به ترکی تنها از روی عادت است و اين کار پايه و اساس چندانی ندارد.[28] ديگر اين که ترکی، زبان مردم بی‌سواد و کم سواد است. نهايت اين که زبان ترکی که زبانی عارضی، تحميلی، ميهمان و زبان خونريزان و غارتگران است، لکه‌ی ننگی به دامان مردم آذربايجان محسوب می‌شود که آنان بايد با اظهار ندامت از سخن گفتن بدان خودداری کنند و به دامان بهشتی زبان فارسی باز گردند. ادعا شد که: «فرهنگ ايرانی با روح عرفانی مينوی‌اش، موهبتی است الهی که در زبان فارسی به وديعه گذاشته شده است.» [29]

سرانجام با الهام از همين ناسيوناليسم افراطی بود که در بهمن 1316 دستور تأسيس سازمانی به نام «سازمان پرورش افکار» از طرف رضا شاه داده شد که وظيفه‌ی آن راهنمايي و ارشاد نسل جوان برای خدمت به ميهن بود. اين سازمان به پيروی از نمونه‌ی ماشين‌های تبليغاتی ايتاليا و آلمان تشکيل شده بود. اين وظيفه را در ايران کسانی چون محمدعلی فروغی و علی اصغر حکمت بر عهده داشته و بر فرهنگ و زبان فارسی به صورت افراطی تأکيد می‌کردند.

در اين زمان نيز پان ترکيسم اگر چه رهبران بلند پايه‌ای چون انور پاشا و ضياء گوگ آلپ را از دست داد ولی همچنان يک از عناصر دولت ترکيه بود. در سال 1930 رشيد صفوت کتاب «ردپای ترک گرايي و پان ترکيسم» را منتشر کرد. او در اين کتاب اعلام کرد که خواستار هيچ بخشی از ايران نيست اما بايد برای نجات ترک‌های آن جا دست به يک اقدام فوری زد. برخی آذربايجانيان نيز هنوز در جهت پان ترکيسم فعاليت می‌کردند. اگر چه آتاترک کمی جلوی شدت پان ترکيسم را گرفت ولی پس از مرگ او در 1938 و آغاز جنگ جهانی دوم اين فعاليت شدت گرفت. در 1940 احمد جعفر اوغلو کتاب «آذربايجان» را منتشر کرده و خواستار استقلال جمهوری آذربايجان شد. در سال 1942 صنعان آذر (نام مستعار م. صادق اران) کتاب «به نام ترک‌های ايران» را انتشار داد او که يک تبريزی بود، مدعی شد که از جانب 5 ميليون ترک ايران سخن می‌گويد. وی به آزار ترک‌ها به ويژه سرکوب زبان و فرهنگ ترکی حمله کرد و سعی نمود افکار عمومی در ترکيه را به حمايت از آنان برانگيزد. طولی نکشيد که در شهريور 1320 نيروهای متفقين به ايران حمله کرد و رضاشاه را از سلطنت بر کنار کردند.

——————————————————————————–

[1] . دست اندرکاران اصلی کودتای ابوالقاسم لاهوتی، دموکراتهای هوادار شیخ محمدخیابانی همچون محمد علی بادامچی و سیدالمحققین دیبا بودند. برای آگاهی بیشتر ن.ک:

- بیات، کاوه. کودتای لاهوتی. تبریز بهمن 1300. انتشارات شیرازه. تهران. 1376

[2] . این نشریه ارگان تشکیلات باکوی حزب دموکرات ایران بود که هفته‌ای دو شماره به زبانهای ترکی آذربایجانی و فارسی منتشر می‌شد. نخستین شماره‌ی آن در 10 فوریه‌ی 1918 از زیر چاپ درآمد.

[3] . احمد کسروی در اين باره می‌گويد:

«بيست و اند سال پيش يک رشته گفتارها در روزنامه‌های تهران و قفقاز و استانبول در پيرامون مردم آذربايجان و زبان آن جا نگارش می‌يافت. در عثمانی در آن زمان دسته «اتحاد و ترقی» به روی کار آمده و آنان با اين می‌کوشيدند که همه‌ی ترکان را در هر کجا که هستند با خود هم داستان گردانند و يک توده‌ی بسيار پديد آورند و در قفقاز نيز پيروی از انديشه‌ی ايشان می‌نمودند و چون آذربايجان در جنبش مشروطه خواهی شايستگی بسيار از خود نموده و در همه جا به نام شده بود، نويسندگان قفقاز و استانبول آن را از ديده دور نداشته و از اين که زبان ترکی در آن روان است دستاويز يافته گفتارهايي پياپی در باره‌ی آذربايجان و خواست مردم می‌نوشتند. اين گفتارها در آذربايجان کارگر نمی‌افتاد زيرا که آذربايجانيان خواست نويسندگان آن‌ها را نيک می‌دانستند… ليکن در تهران، روزنامه‌ها به جوش آمده به پاسخ می‌کوشيدند و چيزهايي می‌نوشتند که اگر ننوشتندی بهتر بودی. زيرا اينان نه از خواست نويسندگان ترک آگاه می‌بودند که از راهش به جلوگيری از آن کوشند و نه از چگونگی داستان مردم و زبان آذربايجان را از روی دانش و تاريخ می‌دانستند که پاسخ‌های درستی به آن می‌دهند.» آذربايجان هميشه بخشی از ايران می‌بود و کم‌تر زبانی از آن جدا گرديده، با اين همه زبانش ترکی می‌باشد و اين خود چيستانی شده و به دست روزنامه نويسان عثمانی و ايران افتاده بود.» ن.ک:

- کسروی، احمد. آذری یا زبان باستان آذربایجان. نشر و پخش کتاب. تهران. 1355. ص 2و3

[4] . آخرين سنگر آزادی. مجموعه مقالات مير جعفر پيشه‌وری در روزنامه‌ی حقيقت، ارگان اتحاديه‌ی عمومی کارگران ايران (1301-1300) به کوشش رحيم رئيس‌نيا. انتشارات شيرازه. تهران. 1378. چاپ دوم. ص 176

[5]. برای آگاهی بیشتر درباره‌ی نظرات ملی و قومی تقی زاده ن.ک:

- مرشدی زاد، علی. روشنفکر آذری و هویت ملی و قومی. نشر مرکز. تهران. 1380. ص 71

[6] . برای آگاهی از نظر آلمان دربارة پان تورانیسم ن.ک:

- گرکه، اولریخ. پیش به سوی شرق. ایران در سیاست شرقی آلمان در جنگ جهانی اول. ترجمه‌ی پرویز صدری. انتشارات سیامک. تهران. 1377. ص 424

[7] . تقی ارانی متولد تبريز و تربيت شده‌ی تهران، در آلمان تحصيل کرده و گرايش‌های ملی گرايي شديدی داشت. او در مجله‌ی ايران شهر مقالاتی درباره‌ی قهرمانان بزرگ ايران می‌نوشت. سه رساله نيز در باره‌ی خيام، سعدی و ناصر خسرو نوشته است. او به احيای دين زرتشت و بازسازی دولت ساسانی معتقد بود. ارانی بعدها به مارکسيسم گرايش يافت و گروه معروف 53 نفر را تشکيل داد. او از ديدگاه ايرانگرايي خود صرف نظر کرد و اين ديدگاه خود را «برحسب تقاضای سن و محدود بودن معلومات بر محيط» دانست.

[8] . البته ذکر این نکته لازم است که با توجه به فعالیتهای ملت سازی و برپایی دولت مدرن در زمان رضاشاه، تمامی اقلیتهای مذهبی و زبانی طعم تلخ این رفتارها را چشیدند. بهاییان، ارمنیان، زرتشتیان، یهودیان و … از این دسته بودند. پس سیاستهای یکپارچه سازی در این دوران خاص آذربایجان نبود.

[9] . انصاف‌پور، غلامرضا. تاريخ تبار و زبان مردم آذربايجان. انتشارات فکر روز. تهران. 1377. ص112

[10] . کاتم، ريچارد. همان. ص 149. البته روسها اقدامات خود را از اواخر سده‌ی 19 آغاز کرده بودند. در سال 1877 دولت روسیه سیاست حمایت شدید تجارتی در پیش گرفت و در واقع مانع آزادی تجاری – ترانزیتی از راه قفقاز شد. ن.ک:

- کرزن، جرج. ایران و قضیه‌ی ایران. ترجمه‌ی غ. وحید مازندرانی. مرکز انتشارات علمی و فرهنگی. تهران. 1369. جلد اول. ص 670

[11] . به طور مثال قبل از به قدرت رسيدن رضا شاه، دکتر محمد مصدق استاندار آذربايجان بود. او در مصاحبه با روزنامه‌ی اطلاعات شماره 5510 مورخه‌ی 15/4/1323 محل مأموريتش را چنين توصيف کرد: «عمری است که به آذربايجانی‌ها ارادت دارم زيرا اين مردمان پاک، واجد تمام صفات خوبند، مردمان وطن پرست، مردمان درست و مردمان مقتدری هستند و به هر کاری اقدام کرده‌اند، پيشرفت نموده‌اند.» ن.ک: خاطرات و تألمات دکتر محمد مصدق. با مقدمه‌ی غلامحسین مصدق. به کوشش ایرج افشار. انتشارات علمی. تهران. 1365

[12] . گذشته چراغ راه آينده است. جامی. بی تا. بی جا. ص240

[13] . برای آگاهی بيش‌تر از ابعاد مسأله و هم چنين آشنايي با برخی نام‌های تغيير يافته ن.ک:

تغيير نام‌های جزاير درياچه‌ی اورميه. ادامه‌ی اقدامات نژادپرستانه عليه فرهنگ و هويت آذربايجان. نشريه‌ی اؤزلوک. چاپ تبريز. سال دوم. شماره دهم. فروردين 1384

[14] . دکتر افشار در مقاله‌ای علت توجه خود را به زبان ترکی و عربی اين گونه بيان می‌کند:

«جواب ما اين است که هيچ يک از اين زبان‌ها جز دو تای اول (ترکی و عربی) زبان يا لهجه‌ای نيست که ميان ايران و همسايگانش مشترک باشد تا به نحوی ايجاد خطر خارجی بکند. غير از دو زبان نخست که يکی سامی و ديگری تورانی است، اکثر زبان‌هايي که در داخل مرزهای ايران رايج است، لهجه‌های مختلف زبان فارسی است. از اين جهت است که من عقيده دارم توجه اوليای امور در درجه‌ی اول بايد معطوف به آذربايجان باشد و سعی شود که با استفاده از وسايل انتشار زبان و فرهنگ- راديو، مدارس، جرايد، مجلات، رسالات، و کتب ارزان قيمت بلکه رايگان- زبان فارسی به اقصی نقاط کشور گسترش يابد و به پايه‌ای برسد که روستاييان و ايلات آذربايجان نيز بتوانند، علاوه بر لهجه‌ی ملی، به زبان فارسی صحبت کنند و مطالبی را که به زبان فارسی نوشته می‌شود راحت و آسان بخوانند.»

[15] . نامیده شدن زبان ترکی و ترکان به عنوان خطر زرد یا استعمار زرد، اقدامی نادرست و نژادپرستان بود چرا که به همین ترتیب زمینه را برای نامیده شدن طبیعی زبان فارسی و فارسها به عنوان خطر سفید یا استعمار سفید هموار کرد.

[16] . در آذر 1316 آذربايجان به دو قسمت غربی با نام استان چهارم دو شرقی با نام استان سوم تقسيم شد. اردبيل و زنجان جزء آذربايجان شرقی بودند.ن.ک:تقويم تقسيم آذربايجان. نشريه‌ی اوزلوک.چاپ تبريز. سال 2. شماره‌ی 10. فروردين 1384

[17] . برای آگاهی از زندگی و شخصيت دکتر افشار ن.ک:

- شيخ الاسلامی، جواد. افزايش نفوذ روس و انگليس در ايران عصر قاجار. انتشارات کيهان. 1379. تهران. ص403

[18] . اینکه برخی اینگونه عنوان می‌کنند که کتاب «آذری یا زبان باستان آذربایجان» کتابی رد شده و سراسر دروغ است، مورد قبول نتواند بود. تردید دارم که چنین کسانی این کتاب را خوانده باشند. در این کتاب به مانند کتابهای دیگر کسروی، دقت و توجه خاصی مشاهده می‌شود. او مقدماتی را برای بحث اصلی خود و نتیجه گیری نهایی خود عنوان می‌کند که خود دارای ارزش هستند. مثلاً:

- «ما امروز بهترین راه برای شناخت نژاد یک توده زبان ایشان را می‌شناسیم.» ص 8

- «آنچه ما جسته‌ایم و میدانیم ترکی بآذربایجان اززمان سلجوقیان، واز راه کوچ ایل‌های ترک درآمده» 14

- «این را بآسانی توان پذیرفت که جا باز کردن ترکی برای خود در آذربایجان و بکنار زدن آن آذری را پیش ازپادشاهی صفویان انجام گرفته ودلیل این گذشته ازچیزهای دیگر حال خودآن خاندان می‌باشد.» 23

- «در آغاز سدة دهم که پادشاهی صفویان پدید آمد. ترکی پیشرفت خودش رادر آذربایجان، چه در شهرها و چه در بیرون‌ها بانجام رسانیده و خود زبان همگانی بشمار می‌رفته» ص 23

- «ترکی در زمان سلجوقیان بآذربایجان درآمده بود و در هفتصدسال یا بیشتر کم کم برآنجا چیره شده و زبان بومی را از میان برده که جز در گوشه‌ها و کنارها نشانی از آن باز نماند.» ص 25

- «زبان کنونی فارسی بسیار نارساست و بسیاری از معنی‌هایی که به ترکی توان فهمانید این زبان بفهمانیدن آنها توانا نیست.» ص 26

- «دربارة آذری هم میباید گفت: زبان مادانست که پس از آمدن ایشان بآذربایجان و این پیرامونها با زبان بومیان پیشین آذربایگان درآمیخته و رنگ و شیوة دیگری پیدا کرد.» ص 30

- «همیشه زبان روستا جز از زبان شهر باشد.» ص 62

- «این نشدنیست که در ششصدسال یکزبان چندان دیگر شود که در خور فهمیدن نباشد.» ص 36

همه‌ی این گزاره‌ها فارغ از صدق و کذب آنها، دارای اهمیت هستند. بدین علت که موشکافی و دقت فراوانی در هریک از آنها مشاهده می‌شود. اشتباهی که در کار کسروی صورت گرفت، مربوط به این گزاره‌ها نبود. بلکه او لغات و مصطلحات تالشی و لاهیجی رایج در نواحی تالش و لاهیجان و خلخال و اردبیل را به غلط، بازمانده‌ی زبان آذری باستان تلقی کرد. این در حالی بود که به نظر می‌رسد وی در این نظر چندان اطمینان قلبی نداشته است. در میان گزاره‌هایی که او دربارة زبان آذری مطرح می‌کند، تناقض وجود دارد. کسروی خود به این تناقضها واقف بوده است. او در جایی می‌گوید: «چون نوشتن و خواندن در میان یک توده رواج گرفت زبان ایشان یکسان و یکرو گردد و کمتر جدایی میان این گوشه و آن گوشه از رهگذر زبان بازماند.»(ص31) با اینحال نمونه‌هایی که از اصطلاحات محلی خلخال و هرزند گردآمده بود، اختلاف غیرقابل انکاری با یکدیگر داشتند. به گفته‌ی او «جداییها در میانه می‌دارند.» کسروی راه احتیاط پیموده و می‌گوید: «جدایی میان زبان خلخال و زبان هرزند را بیش از اندازه می‌یابیم و چون در این باره هیچ آگاهی نمی‌داریم و باندیشه خبری نمی‌یابیم بگفتگو از آن نمی‌پردازیم.» (ص 34 ) او درجایی دیگر می‌گوید: «زبانیکه تنها برای سخن گفتن باشد و در نوشتن بکار نرود زود شاخه شاخه گردد و هرشاخه رویه دیگری بخود گیرد.». او در اظهارنظری متناقض و در توضیح اختلاف نمونه‌های زبان خلخال و هرزند با اردبیل می‌گوید: «پیداست که گذشت زمان زبانها را دیگر گرداند.» ص 62

با توجه به ضعف دلایل و شواهد مطرح شده در این کتاب، احتمال تعلق اصطلاحات هرزند و خلخال و اردبیل به زبان آذری بسیار ضعیف است. از سوی دیگر سعی کسروی در انکار گذشتة مکتوب زبان ترکی در ایران قابل قبول نیست. با این وجود ارزش کار پژوهشی کسروی به جای خود باقی است چون به صرف وجود یک اشتباه نتوان که همه‌ی کارهای کسی را انکار نمود. وجود روحیه‌ی خصومت نسبت به کسروی بدان دلیل است که نتیجه‌گیری کسروی در مورد زبان آذری، در مقیاس وسیع مورد استفاده‌ی دیگران قرار گرفت و برخی او را بنیانگذار «مبارزه‌ی پژوهشی با زبان ترکی» نامیدند. برای آگاهی بیشتر درباره‌ی زندگی کسروی ن.ک: اکبری حامد، مهدی. آذربجانان آذربایجان. انتشارات تلاش. تبریز. 1356

- احسان یارشاطر با نظر کسروی تقریباً موافق است. او در دانشنامه‌ی ایران و اسلام، جلد 1، ص 65 نوشته است: «فراواني نسبي اين زبانها {ي ايراني} و پراكندگي آنها در نقاط مختلف آذربايجان اين احتمال را كه اين زبانها از نقطه ديگري به اين سامان سرايت كرده باشد منتفي و اصالت آنها را در اين منطقه مسلم مي‌سازد. از طرف ديگر پيوستگي و شباهت آنها به يكديگر و اشتراك آنها در يك رشته خصوصيات صوتي و دستوري، تعلق آنها را به گروه معيني از زبانهاي شمال غربي ايران تاييد مي كند. اين گروه معين را مي‌توان زبان مادي خواند و آذري را در شمال و آنچه را مأخذ اسلامي «فهلوي» خوانده‌اند در جنوب (كه عموماً غرض از آن زبانهاي محلي نواحي غربي و مركزي ايران غير از انواع كردي و لري است) دو شعبه عمده آن محسوب داشت.»

[19] . انصاف‌پور، غلامرضا. همان. ص53

[20] . اقبال آشتيانی، عباس. مقاله‌ی «يک سند مهم در باره‌ی زبان آذری از رساله‌ی روحی انرجانی.»

[21] . نفيسی، سعيد. همان.

[22] . مقدم، محمد. مقاله‌ی «سند تاريخی از گويش آذری تبريز.»

[23] . مشکور، محمدجواد. نظري به تاريخ آذربايجان و آثار باستاني و جمعيت شناسي آن. انجمن آثار ملي. تهران. 1349.

[24] . اگر بنا را بر صحت رساله‌ی روحی انرجانی بگذاريم؛ اين که عده‌ای از «اعيان، اجلاف و اناث» تبريز به آذری سخن می‌گفتند، هيچ چيزی را در رابطه با رواج زبان ترکی در شهرهای ديگر و به ويژه روستاها روشن نمی‌کند.

[25] . کسروی کتابی به نام «در پيرامون ادبيات» نوشته است که در آن تمام ميراث ادبی ايران را به تمسخر گرفته است. او شاعران بزرگی چون سعدی، مولوی و حافظ را دروغ گويانی ياوه سرا معرفی می‌کند. او حتی از تمسخر عزاداری ماه محرم در قيام امام حسين نيز نگذشته است. او در تعريف شعر می‌گويد: «شعر همان سنخنست با دو جدايي، يکی وزن، ديگری قافيه اين است و بيش از اين نيست. او در جايي ديگر شعر را به کره‌ی قالبی و نثر را به کره‌ی توده شده تشبيه می‌کند. درباره‌ی مثنوی می‌گويد: «من مثنوی را نخوانده‌ام و تکه‌هايي را از او در اين جا و آن جا ديده‌ام.» با اين حال او مولوی را دروغ گويي بزرگ و کتاب مثنوی را بسيار شوم می‌داند. ن.ک: کسروی، احمد. در پيرامون ادبيات. انتشارات احياء. تبريز. 1356

[26] . معجز شبستری در باره‌ی ديوان خود می‌گويد: «من ملاحظه کردم که اکثر مردم آذربايجان ترک هستند و فايده‌ای از اشعار فارسی نخواهند برد هدفم اين بود که زنان و مردان اشعار مرا خوانده و درک کنند.»

[27] . بدين ترتيب مجله‌ی پيمان که توسط کسروی منتشر می‌شد، شعار خود را «يک درفش، يک دين، يک زبان» قرار داد. اين افکار به جايي رسيد که کسروی سخن از «پاکدينی» آورد. واقع مطلب اين بود که آقایان کسروی و افشار چنان برای رسيدن به وحدت ملی طبق مدل آلمان شتاب داشتند که ديگر فرصتی برای توجه به مسايلی چون آزادی انسان‌ها، کرامت و شخصيت ذاتی انسان، روان شناسی و زبان شناسی و … وجود نداشت.

[28] . ادعای ضعيف بودن زبان ترکی از بيخ و بن مردود است. هومن وانبری محقق و نويسنده می‌گويد: «زيبايي و کمال زبان ترکی تا بدان پايه است که جايگاه آن حتی از زبان عربی که گفته می‌شود: گويا از طرف زبان شناسان زبده‌ای ساخته و پرداخته شده سپس جهت استفاده در اختيار آنان قرار گرفته است نيز شامخ‌تر است.» ماکس مولر زبان شناس بزرگ سده‌ی 19 می‌گويد: «ابزار گرامری زبان ترکی چنان منظوم و قاونمند، چنان کامل می‌باشد که اين تصور را به ذهن متبادر می‌سازد که شايد بنا به رهنمود يک فرهنگستان، از سوی زبان شناسان خبره ساخته و پرداخته جهت استفاده ارايه شده باشد…» زمانی که ما زبان ترکی را با دقت و موشکافی می‌آموزيم، با معجزه‌ای رو به رو می‌شويم که خرد انسانی در عرصه‌ی زبان از خود نشان داده است.» گفتنی است سازمان يونسکو زبان ترکی را به عنوان سومين زبان زنده و با قاعده‌ی جهان معرفی کرده است. هم چنين زبان ترکی هفتمين زبان گسترده‌ی جهان در ميان در حدود 4000 زبان است که امروزه بدان‌ها گفت و گو می‌شود. ن.ک:

- امير احمديان، بهرام. جغرافيای آسيای صغير. مجله‌ی گزارش گفتگو. سال سوم. شماره‌ی 15. بهمن و اسفند 82. ص13

- مالرب، ميشل. زبان‌های مهم جهان. همان. ص271

برای مقايسه‌ی دستور زبان ترکی و فارسی و آگاهی از برتری‌های زبانی زبان ترکی ن.ک:

- وکيلی خاصلويي، بهروز. مقايسه‌ی گرامر سه زبان آذربايجانی، فارسی و انگليسی. مؤلف. تبريز. 1382

[29] . در مناقشه‌ی قلمی میان دو طرف بر سر موقعیت آذربایجان و زبان ترکی مطالب خاص و تناقضات ویژه‌ای وجود داشت. بطور مثال زمانی که آذربایجانیان در ذکر افتخارات و قدمت تاریخی آذربایجان، عنوان می‌کردند که زرتشت آذربایجانی است، ایرانگرایان این مسئله را رد می‌کردند ولی همین افراد هنگامی که می‌خواستند بر تعلق آذربایجان بر ایران تأکید ورزند، زرتشت را از آذربایجان می‌دانستند. دوم اینکه ایرانگریان زمانی که درباره‌ی زبان آذری سخن می‌گفتند، زبان را علامت نژاد می‌دانستند ولی زمانی که سخن از زبان ترکی بود، اینگونه عنوان می‌کردند که زبان نشانه‌ی نژاد نیست. این بحثها بیشتر در مطبوعات ترکیه و ایران صورت می‌گرفت. روشنی بیگ یکی از ملی گرایان ترکیه که در اثنای جنگ جهانی اول به ایران آمده و پس از بازگشت، مقالاتی را دربار‌ه‌ی وضعیت ترک زبانان در ایران، در نشریه‌ی وطن چاپ استانبول نوشته بود. این مقالات واکنش ایرانگرایان را برانگیخت. روشنی بیگ از «کابوس فارس» سخن گفته بود. ر.ش.تبریزی در پاسخ به وی نوشت: «اگر این «کابوس فارس»، «کابوس روم» و «کابوس یونان» نبود، جمعیت بشر اکنون با شیر قاطر می‌زیست و هر روزی با غارت یک سوی زندگی می‌کرد.» همچنین تبریزی در پاسخ نوشته‌های روشنی بیگ درباره‌ی افتخارات تاریخی ترکان نوشت: «… می‌بینید که چگونه عموزادگانتان کوشیدند ایران را با خون و آتش نابود کنند.» بدین سان مطالب تاریخی دستاویزی برای مناقشات قلمی قرار گرفته و ماهیت اصلی خود را از دست داده بود. برای آگاهی بیشتر ن.ک: تبریزی، ر.ش. تورک متفکرینین نظر انتباهنه. نشر ایرانشهر. برلین. 1924. ص 21 تا 23

Labels:


Read more- Ardı- بقيه- آردي



مبانی پان ترکیسم در ایران
-------------------------------------------------------------------------------
پرویز زارع شاهمرسی http://shahmarasi.blogfa.com/
-------------------------------------------------------------------------------
پان ترکیسم شاخه ای از مکتب بزرگ «پان» است. شاخه های بزرگی از این مکتب بنامهای پان اسلاویسم، پان عربیسم و پان فارسیسم و … شناخته می شوند. اصولاً این نهضت برآمده از نهضت بزرگتر ناسیونالیسم است که در قرن نوزدهم در اروپا آغاز شد. اگرچه نمی توان برای یک اندیشه نقطة آغازی تعیین نمود ولی می توان از دوره ای سخن گفت که یک اندیشه تبیین و تدوین شده و از حالت احساسی پراکنده و مبهم به صورت اندیشه ای مدوّن درآمده است.

ناسیونالیسم اندیشه ای است که بیشتر در آلمان و اروپای شرقی بروز کرد. ناسیونالیسم در آغاز بیشتر وجهة فرهنگی داشت تا سیاسی. نهضت این معنی را دربرداشت که هر ملتی صاحب زبان، تاریخ و نظریه ای نسبت به جهان و سرانجام تاریخ خاص خود می باشد که باید آن را حفظ و تکمیل کند. بعدها ناسیونالیسم توجه خود را به وجه سیاسی نیز معطوف کرده و عنوان داشت که برای حفظ این فرهنگ ملی و محرز ساختن آزادی و عدالت در حق افراد جامعه، هرملتی باید برای خود حکومت مستقلی تشکیل دهد.

ناسیونالیسم در آغاز حالتی تدافعی داشت تا تهاجمی. بیشتر ملتهای اروپای شرقی مانند کرواتها، اسلوونها، رومانیها و چکها به آرامی در فرهنگ قوی تر آلمانی و فرانسوی مستحیل می شدند. طبقات اعیان این اقوام به آلمانی و فرانسوی سخن می گفتند و زبان بومی زبان رایج میان دهقانان بود. ناسیونالیسم در میان این اقوام بیشتر به معنای قیام برای حفظ فرهنگ باستانی و جلوگیری از فرورفتن در موج عظیم امپراتوری فرهنگی و سیاسی فرانسه به رهبری ناپلئون بود.
ناسیونالیسمی که در آلمان بیشتر از هرجای دیگر مورد توجه و تبیین قرار گرفت، به آرامی به کشورها و قاره های دیگر رسوخ یافت. ناسیونالیسم اندیشه ای جالب برای فعالان سیاسی و فرهنگی تمام جوامع محسوب می شد. اقوام دیگر نیز این ودیعه را دریافت کرده و از آن برای بیداری ملی خود بهره گرفته اند. ناسونالیسم مرزهای قاره ها را پیمود و همزمان با جنگهای جهانی اول و دوم و تضعیف قدرتهای استعمارگر، موجب تشدید اندیشه های استقلال طلبی گردید.
بدین ترتیب ناسیونالیسم به عنوان اندیشه ای پذیرفته شد که مبانی آن ساده و هیجان برانگیز بود. ناسیونالیسم نیرویی بود که می توانست ظرفیتهای پنهان روانی و سیاسی یک ملت را بسیج نماید. این نیرو باید در ابتدا به تعریف مبانی قومی و ملی هر ملت می پرداخت و سپس برای پاسبانی از آن می کوشید. برخی ملتها در طول تاریخ در گسترة جغرافیایی وسیعتری پراکنده شده و در کشورهای مختلفی جای گرفته بودند. اسلاوها نمونه ای از این مورد است. در این میان ناسیونالیسم شاهد بازنگری و تحولی در نگرش خود شد. بدین ترتیب که ناسیونالیسم به آرامی از مرزها فراتر رفته و ضرورت شکل گیری ارتباطی فرامرزی میان افراد یک ملت را بیان کرد. این ناسیونالیسم فرامرزی موجب پیدایش مفهومی به عنوان «پان» شد. این مفهوم بیشتر در تلاش برای تقویت ریشة مشترک میان افراد یک ملت بود که در طول زمان بعلت قرار گرفتن در قالب کشورها و مناطق مختلف تضعیف شده بود.
اندیشة «پان» به عنوان مفهومی آرمانی اهدافی فراتر از ناسیونالیسم دارد. در دیدگاه این اندیشه، جهان به عرصة وجودی کشورهای بزرگی تبدیل می شود که ملتهای بزرگ رادر برمی گیرند. این جهان جدید ملتهای کوچکی را که در دل ملتهای بزرگ هستند می بلعد و تقریباً برای آنها ارزش وجودی قائل نیست. همین مسئله ایرادی اساسی برای این اندیشه است. چگونه می توان راه حلی یافت که امکان فعالیت مساوی را برای همه ملتهای بزرگ و کوچک فراهم کرد؟ برای این مسئله راه حلهایی مانند فدرالیسم و خودفرمانی ارائه شده است.
بهرحال اندیشه «پان» در ملازمت ناسیونالیسم و در پی آن، مرزها را پشت سر نهاد. در پایان قرن نوزدهم به مدد افزایش ارتباطات میان اروپا و آسیا، ناسیونالیسم از مجاری مختلف به مشرق زمین راه یافت. در اینجا ناسیونالیسم وظیفه ای دشوارتر داشت. بویژه در مناطق مسلمان نشین، عامل دینی چنان موجب تضعیف پایه های ملتگرایی شده بود که هرگونه تبلیغ ناسیونالیسم می توانست موجب تقابل میان ایندو گردد.
انقلاب مشروطه در ایران و انقلاب مشابه در عثمانی ریشه هایی قابل تأمل از ناسیونالیسم را در خود داشت. ناسیونالیسم در این کشورها بیشتر در میان طبقات شهری و متوسط و تحصیل کرده رسوخ یافته بود. واژگانی چون «وطن» و «میهن» در ادبیات ایران و عثمانی بیشتر تکرار می شد. همین واژگان در نطق آزادیخواهان و انقلابیون نیز دائماً نمود داشت.
توضیح و تبیین ناسیونالیسم در میان ترکان در کریمه و عثمانی بیشتر از سایر جاها آغاز شد. این مناطق به دلیل نزدیکی به اروپا و دارا بودن طبقات شهری استعداد پذیرش این اندیشه را داشتند. اسماعیل گاسپرالی (1851-1914) در کریمه و کسانی چون ضیاء گوگ آلپ (1924-1876) در عثمانی حاملان این اندیشه بودند. ناسیونالیسم در محدودة قلمرو عثمانی موجب بروز پان عثمانیسم، پان تورانیسم و در نهایت پان ترکیسم شد. تولد پان ترکیسم در عثمانی و کریمه آغازگر مرحله ای جدید در تاریخ ناسیونالیسم شرقی بود. یوسف بیگ آقچورا، نجیب عاصم(1936-1860)، نامیق کمال، ابراهیم شناسی، محمد امين يورداکول (1944-1869)، تکين‌آلپ (1961-1883)، جلال‌نوری(1931-1877)، خالده اديب (1964-1884)، حمدالله صبحی تان ريوور (1966-1886) و علی جانب (1967-1887) و ضياءگوگ آلپ در عثمانی و گاسپرالی در روسیه پرچمداران نهضت پان ترکیسم بودند. این افراد از مطبوعات برای توضیح و تبیین و تبلیغ این اندیشه استفاده می کردند. نشریه ترجمان که در 1883 توسط گاسپرالی در کریمه منتشر می شد، نخستین تلاش در این زمینه بود.
بزودی این افراد به تشکیل همایشهایی سیاسی نیز اقدام نمودند و مرحله جدیدی را در پیش گرفتند. قلمروی که ملل ترک زبان در آن پراکنده شده بودند، از چین تا بلغارستان ادامه داشت. ایجاد اتحاد در میان اهالی این قلمرو وسیع به عنوان یک آرمان ملی مورد توجه ناسیونالیستهای ترک قرار گرفت و موجب پیدایش مفهومی به نام «توران» شد. تلاش برای احیاء قلمرو توران هدفی بلندپروازنه بود. افزایش سطح مطالبات می توانست امکان عملی شدن آن را بسیار کاهش دهد و نبود پیروزی، ممکن بود موجب دلسردی شود. از این رو اندیشة پان تورانیسم کنار گذاشته شد و «پان ترکیسم» به عنوان اندیشه ای معتدلتر که بیشتر به اتحاد ترکان وابسته به شاخة اوغوز محدود گردید. بدین ترتیب ترکان ساکن آذربایجان و کریمه، قفقاز و عثمانی که از نظر ریشة زبانی و نژادی بیشتر به نزدیک هستند، مورد توجه پان ترکیستها قرار گرفت. با اینحال رویای «ازچین تا بلغارستان» بطور کامل کنار گذاشته نشده است.
ناسیونالیسم در ایران که کشوری با قومیتهای مختلف است، از پایان سدة نوزدهم نمود یافت. این نمود با اوضاع اروپا ارتباط داشت و ناسیونالیسم ایرانی بیشتر مدل آلمان را در نظر داشت. ناسیونالیسم ایرانی به آرامی سهم بیشتری از رویدادهای اجتماعی و سیاسی را برعهده می گرفت. بویژه در محیطهای شهری و در بین تحصیلگردگان و افراد فرنگ دیده نفوذ بیشتری می یافت. در اوایل قرن بیستم با تشکیل دولت رضاشاه عرصه برای ناسیونالیسم ایرانی فراهم تر شد. این دولت به عنوان نمونه ای از یک دولت مدرن، سعی در برهم ریختن قالبهای کهن داشت. بی تردید ناسیونالیسم می توانست با پس راندن عامل دینی، میزان اطاعت پذیری مردم را از حکومت افزایش داده و موجب تحکیم پایه های سیاسی آن گردد. از این رو ناسیونالیسم ایرانی رنگ و بوی دولتی یافت.
در ابتدا کسانی چون ميرزاده‌ی عشقی، عارف قزوينی، فرخی يزدی، لاهوتی، داور، تيمور تاش و علی دشتی به ناسیونالیسم اروپایی نظر داشتند. در ادامه کسانی چون حسين کاظم‌زاده، مشفق کاظمی، محمود افشار و محمود فروغی پرچمدار ناسیونالیسم دولتی شدند. ناسیونالیسم دولتی در ایران به آرامی رنگ آریایی گرفت و تجلیل و تمجید زبان فارسی وجه غالب آن گردید. برای برقراری یکپارچه سازی ملی در ایران موانعی چون زبانهای اقوام مختلف وجود داشت که به توصیة کسانی چون محمود افشار و احمد کسروی می بایست در طول زمان از میان می رفتند. زبان ترکی و عربی حالت ویژه ای داشتند چرا که اولاً از نظر زبانشناسی قرابت کمتری با ساختار زبان فارسی داشتند و ثانیاً زبان اقوام همسایه نیز بودند. بزودی این دو زبان مورد توجه قرار گرفتند. زبان عربی به نسبت زبان ترکی حساسیت کمتری را برمی انگیخت چراکه نهضت پان عربیسم در میان عربها چندان ریشه نداشت و دیگر اینکه جهان عرب چنان با بحرانها درگیر شده بود که فکر حمایت از عربهای ایران در اولویت قرار نداشت.
آذربایجان در این میانه وضعیتی بخصوص داشت. در این زمان جنبش پان ترکیسم در عثمانی و سپس ترکیه حوزه فعالیت خود را گسترش داده بود. وجود دو آذربايجانی به نام‌های علی حسين‌زاده (1941-1864) و احمد بيگ آقايف (1939-1869) در جرگه‌ی پان ترکيست‌های عثمانی، نشانگر اين بود که آذربايجان نيز از تبعات اين مسأله بر کنار نخواهد بود. به یکباره آذربایجان به محل مناقشه دو اندیشة پان ایرانیسم یا به تعبیر بهتر پان فارسیسم و پان ترکیسم تبدیل شد. از یک سوی مطبوعات ترکیه به طرح مسئلة حقوق پایمال شدة ترکهای آذربایجان ایران پرداختند و از دیگر سوی پان فارسیستها نیز در مطبوعاتی چون «آینده» به انکار ریشة ترکی زبان مردم آذربایجان پرداختند.
اعلام استقلال جمهوری آذربایجان در 1918 موضوع را وارد مرحله ای تازه کرده بود. محمدامین رسول زاده یکی از موثرترین بنیانگذاران این جمهوری، عقاید پان ترکیستی مشخصی داشت. نوشته ها و کتابهای او سرشار از الهامات پان ترکیستی البته با رویکرد آذربایجانی دارند. نامگذاری این جمهوری و موضوع زبان ترکی موجب افزایش حساسیتها در ایران شد. این حوادث نشانگر آن بود که پان ترکیسم حضور خود را در آذربایجان و به تبع آن در داخل مرزهای ایران آغاز کرده بود. جمهوری آذربایجان که ارتباطات روانی و عاطفی گسترده ای با عثمانی داشت، می توانست با وجود خیل عظیم کارگران ایرانی مقیم آن جمهوری، موجبات اشاعه اندیشه های ملی گرایانه را در آذربایجان ایران فراهم آورد.
بروز این خطر موجب آن شد که دولتمردان ایرانی هرچه بیشتر احساس خطر کرده و بیشتر و بیشتر به تقویت پان فارسیسم بپردزاند. دولتی که تمایل داشت به عنوان دولتی ملی معرفی شود، امکانات ملی را در اختیار تبلیغ زبان و فرهنگ یک قوم قرار داده بود. مسئلة زبان ملی به توضیح و تبیین بیشتری نیاز داشت و البته مدل آلمان می توانست در این زمینه راهگشا باشد. تخفیف تحقیر زبانهای اقوام دیگر با عنوان «زبانهای محلی» و تبلیغ زبان فارسی به عنوان «نشانة والای قومیت ایرانی» سرلوحة برنامه های فرهنگی دولت رضاشاه بود.
در مورد زبان ترکی اشاره می شد که زبان ترکی زبان افراد بی سواد است، شایستة نامیدن به عنوان یک زبان نیست، ترکی زبان نیست بلکه لهجه ای است انحراف یافته از مسیر فارسی، مردم آذربایجان به زور به زبان ترکی تکلم می کنند، زبان ترکی زبان غارتگران و خون آشامان تاریخ است، ترکی زبانی زمخت و خشن و شایستة مناسبات بین المللی نیست و … . هیچیک از این گزاره ها محملی علمی و منطقی نداشتند و تنها از دیدگاه پان فارسیسم قابل توجیه بودند.
تجربة ایجاد جمهوری خودمختار آذربایجان در 21 آذر 1324 نشانگر این نکته بود که زمینه هایی برای احساس خطر جدی است. پس از آنکه این حکومت دارای ریشه های مردمی که با حمایت شوروی برسر کار آمده بود، سرنگون شد، رژم پهلوی اندیشة پان فارسیسم را بیشتر از پیش دنبال کرد. ایجاد رسانه های جدیدی چون روزنامه های، مجله، رادیو و تلویزیون و افزایش مدارس برای پیشبرد این کار مهم بودند. تا سال 1357 سیاست اصلی رژیم پهلوی تبلیغ نزاد آریایی و زبان فارسی بود. همان گزاره های نادرست زمان رضاشاه به شکلی جدیدتر و گسترده تر تبلیغ می شد.
عامل دیگری که در این میان وجود داشت اینکه برخی روشنفکران آذربایجانی که یا تمایلات ایرانگرایانه و یا اغراض دیگری در سر داشتند، به عنوان پیشگامان سیاست پان فارسیسم درآمدند. این افراد که به حکومت نزدیک شده بودند، از مزایای مختلف این کار بهره مند می شدند. اینان که در کسوت پژوهشگر درآمده بودند، چنان به زبان مادری خود می تاختند و در تحبیب زبان فارسی می کوشیدند که در واقع «فارستر از فارس» شده بودند. هرگاه آذربایجانیان به نوشته های ضد زبان ترکی اعتراض می کردند، پاسخ داده می شد که نویسندگان چنین مطالبی خود آذربایجانی هستند.
سرنگونی رژیم پهلوی در 1357 دربردارندة امیدهای زیادی در آذربایجان بود. شعارهای اسلامی و تأکيد بر رفع تبعيض و ستم اين اميد را برانگيخته بود که دوران تبعيض زبانی و فرهنگی به پايان خود نزديک می‌شود. نظام جديد با ملی گرايي مخالف بود و اميد می‌رفت که با نفی آرياگرايي افراطی، سياست تحقير زبان ترکی از ميان برود. پس از انقلاب وجه تشيع تقويت شده بود و نزديک‌ترين قوميت در اين زمينه به حکومت مرکزی آذربايجان بود.
پس از برقراری حکومت جمهوری اسلامی، آزادی زیادی در زمینة فرهنگی برای زبان ترکی حاصل شد و کتابها و نشریات فراوانی انتشار یافت. بی تردید هرگونه انکار این موضوع و یکی نهادن وضعیت پیش از انقلاب با پس از آن بدور از واقع می باشد. انتشار مجلة سنگین و وزین وارلیق خود نشان از این موضوع دارد. اگرچه با تشکیل «انجمن آذربایجان» با شرکت دکتر جواد هيأت (پزشک جراح و نويسنده)، دکتر حميد نطقی (نويسنده و مترجم)، دکتر حسينقلی کاتبی (نويسنده)، دکتر محمدعلی فرزانه (نويسنده) و دکتر غلام حسين بيگدلی (نويسنده) خواسته های فرهنگی و تاریخی آذربایجان حالتی متشکل یافت ولی مسائل داخلی کشور و بویژه درگیریهای ساسی موجود و همچنین آغاز جنگ ایران و عراق وضعیت ر به زیان این مطالبات تغییر داد.
شروع جنگ ايران و عراق در 31 شهريور 1359 کشور را در وضعيت جنگی فرو برد. حمله‌ی شوروی به افغانستان و حمايت ايران از مجاهدان افغانی، موجب سردی روابط شوروی و ايران و ايجاد فضایی خصمانه شد. اين فضای خصمانه با مساعدت تسليحاتی شوروی به عراق عميق‌تر شد. بالطبع مقامات ايرانی با داشتن سابقه‌ی ذهنی قبلی، به مسأله‌ی زبان ترکی به عنوان محملی اجتماعی برای سوء استفاده‌ی شوروی بدبين شدند. به زودی در پايان سال 1363 نشريات يولداش، انقلاب يولوندا و يئنی يول تعطيل شدند. مسکو و باکو اين اقدام را ضد آذری و ضد ملی خواندند ولی در شرايط جنگی اين اقدام بيشتر منطقی تلقی می‌شد.
در وضعيت جنگی طبيعی بود که بسياری از مطالبات و مباحثات تعطيل شود و تمامی توجهات به جنگ معطوف گردد. هرگونه مناقشه در پشت جبهه می‌توانست بر اوضاع جبهه تأثير بگذارد. بنابر اين تمامی مباحثات، به پس از جنگ موکول شد. با اين حال نشريه‌ی وارليق با روش معتدل خود منتشر می‌شد و کتاب‌های ترکی به ويژه ديوان‌ها چاپ می‌گرديد. در جنگ ايران و عراق نيز مانند همه‌ی ناملايمات ديگر، آذربايجان در صحنه‌ی مردانه حاضر شد. سلحشور مردان آذربايجانی در لشکر 31 عاشورا، جوانمردانه و به صورت فراموش ناشدنی در جنگ شرکت کردند. امروزه کمتر کوچه‌ای در شهرها و کمتر روستايي در آذربايجان را می‌توان يافت که شهيدی در جنگ نداشته باشند.
با پايان جنگ در سال 1367 فرصت برای آزاد شدن مطالبات انباشته پيش آمد. کشور از وضعيت جنگی بيرون آمده بودو طبيعتاً انتظار می‌رفت که در شرايط جديد به طور مناسب به خواسته‌ها پرداخته شود. با اين که تا يک سال پس از جنگ بسياری از شاعران آذربايجان مانند سهند، حبيب ساهر و شهريار در گذشته بودند ولی در تمام سال‌های جنگ، وارليق با آزادی و متانت خاص خود که از شخصيت مدير مسؤول آن دکتر جواد هيأت نشأت می‌گرفت، به کار خود ادامه داده بود.
فعالان آذربايجانی خواستار جبران همه‌ی اشتباهات چه در زمان پهلوی و چه در پس از انقلاب گذشته بودند. آنان فراموش نکرده بودند که در سال‌های اوليه‌ی پس از انقلاب، ساختمان تئاتر آذربايجان در کنار ارک توسط عده‌ای مسلمان نما ويران شده بود. ساختمانی که يک مرکز فرهنگی و تفريحی و تاريخی بود. کسانی نيز که به اين عمل اعتراض کرده بودند، به شدت مجازات شده بودند.
پس از پايان جنگ دوران سازندگی آغاز شد. انتظار می‌رفت که آذربايجان اين بار سهم واقعی خود را دريافت کند. طولی نکشيد که خوش بينی‌های اوليه کم‌رنگ شد و مشخص گرديد که اين بار نيز سايه‌ی سنگين تبعيض بر سر آذربايجان پابرجاست. آمارهای اقتصادی از زمان سازندگی، وضعيت خجالت آور آذربايجان را تأييد می‌کنند.
از سوی ديگر اگر چه کسروی و افشار در قيد حيات نبودند ولی شاگردان مکتب آنها کار را ادامه می‌دادند. کسانی چون آقایان دکتر عنايت الله رضا، دکتر پرويز ورجاوند، دکتر چنگيز پهلوان و دکتر جواد شيخ الاسلامی از اين دسته بودند. دکتر شيخ الاسلامی حتی پيشنهاد می‌کرد که دولت فرزندان ترک زبان را از خانواده‌ی آن‌ها گرفته و به خانواده‌های فارسی زبان بسپارد تا آنان به زبان فارسی آموزش ببينند و در عرض مدتی زبان ترکی از ميان برود. بسيار جای تأسف و تعجب بود که زمانی با ملت گرايي و زمانی با امت گرايي آذربايجان در معرض تبعیض قرار گرفته بود. يکی می‌خواست کوچک و خالص کند و ديگری می‌خواهد ادغام کند و متنوع نمايد.
پس از پايان جنگ، دانشگاه‌ها و به ويژه دانشگاه آزاد، در شهرهای کوچک گسترش يافت. با افزايش ظرفيت دانشگاهی، ميزان ورود افراد به دانشگاه به طور تصاعدی افزايش يافت. اين امر رؤيای دانشجو شدن را برای بيشتر جوانان عملی کرد. خيل عظيمی از جوانان روستايي يا جوانان روستازاده ساکن حاشيه‌ی شهرهای بزرگ به دانشگاه‌ها شدند. اين جوانان حامل انرژی عظيم جوانی و احساسات خاص طبقاتی خود بودند که بيشتر ناظر بر حس محروميت ديرينه است. این نسل نورسیده محملی مناسب برای اندیشه پان ترکیسم بودند. پان ترکیسم می توانست به آنان در یافتن هویتی کمک کند که در طول سالهای جنگ فرصتی برای آن فراهم نشده بود.
بطور کلی آن هویت پوشالی آریایی که در زمان پهلوی بر آن تأکید می شد، پس از پیروزی انقلاب جای خود را به هویتی دینی داد. این هویت که بشدت رنگ و بوی شیعی داشت، در زمان 8 سالة جنگ در جهت اهداف دفاعی کشور بسیار تقویت شد. تقویت این جنبة مذهبی طبعاً موجب تضعیف هویت ملی می شد. پس از پایان جنگ و پایان یافتن ضرورت برای تأکید بر هویت مذهبی خلایی در عرصة فرهنگی احساس می شد. نهادهای فرهنگی کشور به آرامی گام در راه تقویت هویت ملی و ایرانی نهادند. در آذربایجان اما وضعیت بدیگر گونه بود. نسلی که زمان پیش از انقلاب را بیاد نداشتند و به مقدار زیادی نسبت به الگوهای دینی احساس دلزدگی می کردند، به دنبال جنبه های فراموش شده بودند. راهیابی به دانشگاه این امکان را برای آنان فراهم کرد تا به نوعی بازاندیشی دست بزنند.
به زودی مسأله‌ی تبعيض در مسأله‌ی زبان به فرهنگ و اقتصاد مورد توجه قرار گرفت. همزمان انتشار نشرياتی مانند اميد زنجان، آوای اردبيل، مبين و … موجب ايجاد بستری مناسب شد. کسانی که در اين نشريات قلم می‌زدند، بيشتر جوان بودند، سابقه‌ی حضور در جبهه داشتند و نسبت به روشنفکران قديمی ارتباط بيش‌تری با داخل داشتند مانند محمود حکيمی‌پور، محمود علی چهرگانی و …
زبان ترکی محملی مناسب برای فعاليت‌های دانشجويي شد. علت اين امر همنشينی دانشجويان ترک زبان با دانشجويان فارس زبان و گاه درگيری‌های لفظی و گاه فيزيکی بر سر مسأله‌ی لهجه‌ی ترکی بود. مسأله‌ی لهجه و علت وجود آن مورد توجه قرار گرفت و عده‌ای از دانشجويان به اين نکته توجه کردند که تا از حقانيت زبان خود دفاع کنند، برای شناخت آن کوشش کنند و از اين راه هويتی مستقل برای خود در مقابل حس محروميت‌های ديگر بيابند.
مراجعه به سابقه‌ی فرهنگی آذربايجان، موجب علاقمندی دانشجويان به فرهنگ گذشته می‌شد. آنان درمی‌يافتند که عليرغم توهين و تمسخرها، آذربايجان ميراث با ارزشی دارد. اين علاقمندی به صورت حضور در جلسات شعرخوانی بروز کرد. علت اين بود که نشان داده شود که زبان ترکی دارای شايستگی ادبی است. در همين راستا دانشجويان به تاريخ آذربايجان علاقمند شده و با تحقيق پيرامون آن با ستم‌هايي که در دوران مختلف بر آذربايجان روا شده بود، آشنا شدند. آنان هم چنين از نقش بی‌همتای آذربايجان در حيات سياسی، اقتصادی و فرهنگی ايران آگاه شده و از اين که آذربايجان سهم واقعی خود را دريافت نکرده است، دلگير می‌شدند.
به نظر می‌رسيد که يک نوع خودآگاهی ملی در حال تکوين است. اين خودآگاهی در آغاز شامل مطالبات معتدلی بوده و در جلسات شعر خوانی بروز می‌کرد. رفته رفته مسأله از حالت ادبی فراتر رفت و مسايل ديگری چون تبعيض ميان آذربايجان و نقاط ديگر ايران به ويژه اصفهان، ستم‌های تاريخی که بر آذربايجان روا شده بود، مسأله‌ی گسترش جبرآميز زبان فارسی و … مطرح شد. در اين ميان ماده‌ی 15 قانون اساسی که يک از مترقی‌ترين مواد قانون اساسی جمهوری اسلامی ايران بوده و هرگز اجرا نشده است، مورد توجه قرار گرفت.
به زودی تهيه و ارسال طومارهايي مبنی بر درخواست اجرای ماده‌ی 15 و ارسال آن به مقامات مختلف به ويژه رئيس جمهور آغاز شد. اين اقدام که به سرعت همه گير شد، نشانه‌ی بلوغ و خودآگاهی نوين در ميان دانشجويان آذربايجانی بود. تعداد روز افزون اين طومارها و عدم پاسخ دولت مرکزی به آن‌ها، موجب شد که به طور طبيعی حوادث سير ديگری بگيرد. دانشجويان با اذعان به اين مسأله که شيشه‌های ساختمان رياست جمهوری را با اين طومارها پاک می‌کنند، بر نکته‌ی مهمی اشاره داشتند. دولت مرکزی حس می‌کرد با سکوت می‌تواند بر هيجانات غلبه کند. به گفته‌ی فتحعلی آوتورخانوف نويسنده‌ی چچنی، مشکلات به تازگی بروز کرده بودند ولی راه حل‌ها قديمی بود.
این درخواست قانونی اگر از طرف دولتمردان بصورت منطقی پاسخ داده می شد، می توانست از افتادن مطالبات در مسیرهای دیگر جلوگیری کند ولی عدم آگاهی نهادهای فرهنگی و حکومتی کشور موجب شد که بزودی سطح مطالبات گسترش یابد. این گسترش می توانست حجم وسیعی از مطالبات را پوشش دهد که برخی از آنها دارای رنگ و بوی پان ترکیستی بودند. نحوة عمل دولتمردان موجب حضور قدرتمندانة اندیشة پان ترکیسم در میان دانشجویان و جوانان آذربایجانی شد.
در اين زمان آغاز جنگ ميان آذربايجان و ارمنستان بر سر قره‌باغ، موجب تحرک بيشتری شد. جنايات وحشيانه‌ی ارمنيان در قره‌باغ و به ويژه فاجعه‌ی قتل عام افراد بی‌پناه در خوجالی، بازتاب‌های زيادی در دانشگاه‌ها يافت. تصاويری از جنايات ارمنيان و قربانيان آذربايجانی که بيشتر زن و کودک بودند ، در دانشگاه‌ها يافت می‌شد. سياست خارجی ايران دانشجويان را به خشم می‌آورد. در اين ميان ابوالفضل ايلچی بيگ يکی از رهبران مطرح ناسيوناليسم در آذربايجان، به رياست جمهوری رسيد. وجود شخصيتی چون ايلچی بيگ که در روند ناسيوناليسم آذربايجان جايگاهی بزرگ دارد، موجب تسريع در اين روند شد.
طولی نکشيد که حمايت روسيه از ارمنستان، موجب پيشروی ارمنيان و تضعيف موقعيت آذربايجان شد. وزير خارجه‌ی ايران آقای دکتر علی اکبر ولايتی که در آن زمان مقالاتی در وصف خراسان بزرگ، ايران بزرگ و چند بزرگ موهوم ديگر می‌نگاشت، به عنوان يکی از مقصران کشتار مسلمانان آذربايجان در محافل دانشگاهی معرفی می‌شد. مقامات ايرانی نمی‌خواستند با حمايت از آذربايجان به دشمنی با مسيحيت متهم شده و حساسيت کشورهای اروپايي را برانگيزند. آنان هم چنين از تقويت احساسات ملی گرايانی در آذربايجان ايران وحشت داشتند. آنان برای اين که از اتهام نقض حقوق اقليت‌های مذهبی و به ويژه مسيحيان که حساسيت کشورهای اروپايي و آمريکايي را در پی داشت، آزادی عمل زيادی برای ارمنيان چه در عرصه‌ی فرهنگی و چه در عرصه‌ی سياسی فراهم کرده بودند. از نظر فرهنگی، ارمنيان از کمک‌های سخاوتمندانه‌ی دولت برای احيای آثار باستانی خود بهره‌مند بودند. در حالی که زبان ترکی در هيچ آموزش رسمی به کار نمی‌رفت. زبان و ادبيات ارمنی در برخی دانشگاه‌ها تدريس می‌شد. آرداک مانوکيان که از نظر دشمنی با آذربايجان بسيار معروف است، مدرّس زبان ارمنی دانشگاه بود. حمایت مستقیم مادی و معنوی ایران از ارمنستان در کشتار مردم مسلمان آذربایجان به عنوان تناقضی بزرگ در سیاست خارجی ایران نمود می یافت. چگونه کشوری که حمایت از مسلمانان جهان در سرلوحة سیاست خارجی آن است، می تواند به کشوری غیرمسلمان در قتل عام مسلمانان یاری رساند؟ وقتی ارمنیان مساجد مسلمانان را در قره باغ به طویله تبدیل کردند، هیچ صدای اعتراضی از ایران برنخاست در حالیکه اگر این اتفاق در نقطه ای دیگر می افتاد، صدای وا اسلاما گوش فلک را کر می کرد. از نظر سياسی نيز ارمنيان به راحتی کمک‌های اقتصادی خود را به ارمنستان، برای جنگ با آذربايجان ارسال می‌داشتند. اين در حالی بود که آثار باستانی آذربايجان مورد بی مهری و گاه سوءاستفاده قرار می‌گرفت. هر گاه آذربايجانيان به موضع ايران در قره‌باغ اعتراض می‌کردند، مورد عتاب قرار می‌گرفتند و با عناوينی چون پان ترکيست از آنان در مطبوعات سراسری نام برده می‌شد.
دانشجويانی که از ارسال طومارهای مختلف نتيجه‌ای نگرفته بودند، از دو طريق خواسته‌های خود پی گرفتند. مشخص بود که به دليل جوانی، مواضع اين افراد بسيار پيشروتر از مواضع روشنفکران نشريه‌ی وارليق بود:
1. نشريات داخلی که توسط دانشجويان در دانشگاه‌های مختلف منتشر می‌شد. اين نشريات نيازی به کسب مجوز از اداره‌ی ارشاد نداشتند و دولت نيز نظارت کافی بر نحوه‌ی کار آنان ندارد. تيراژ مشخص نيست و گسترده توزيع نيز تعريف نشده است. اگر چه عنوان نشريات داخلی بود ولی اين نشريات را همه جا می‌شد يافت.
2. نشرياتی مانند شمس تبريز، احرار تبريز، اميد زنجان و… روشنفکرانی که در اين نشريات فعاليت می‌کردند، تقابل جدی با انديشه‌های مارکسيستی داشتند و اتهام شوروی گرايي از آنان به دور بود.
در اين زمان علاوه بر دانشجويان، مردم آذربايجان و به ويژه تبريز که مرکز ثقل تحولات آذربايجان است، نيز مطالباتی را مطرح می‌کردند. به طور طبيعی اين مطالبات بيش‌تر اقتصادی و مربوط به وضع معيشت مردم بود. مردم بيشتر، شهرهای آذربايجان را با اصفهان مقايسه می‌کردند. آنان با اشاره به تفاوت‌های فاحشی ميان اين دو، عواملی چون گماردن مسؤولان بی‌کفايت در آذربايجان و عدم توجه حکومت مرکزی به آذربايجان را مطرح می‌کردند. مثلاً انتشار خبری (فارغ از صدق و کذب) در ميان مردم تبريز مبنی بر اين که شهردار وقت تبريز (مير طاهر حسينی) بودجه‌ی شهرداری تبريز را به اصفهان فرستاده است، خود گويای وضع موجود بود.
درست در همين زمان مسأله‌ی ايجاد استان اردبيل پيش آمد. روز 22 مهر 1371 اين پيشنهاد مورد موافقت هيأت دولت قرار گرفت. لايحه‌ای با نام تأسيس استان سبلان به مجلس چهارم رفت. کليات لايحه در 22 دی 1371 به تصويب رسيد. به دولت اجازه داده شد تا استان جديد آذربايجان شرقی را به مرکزيت اردبيل و استان آذربايجان مرکزی را به مرکزيت تبريز ايجاد نمايد. تا اين جا مسأله طبق خواست مردم اردبيل که مطالبات به حقی داشتند پيش می‌رفت ولی به ناگاه روز يک شنبه 22 فروردين 1372 تأسيس استان جديد اردبيل تصويب شد. برداشتن نام آذربايجان از قسمت تاريخی و باستانی اعتراض گسترده‌ای را به دنبال داشت.
در اقدامی ديگر، سازمان صدا و سيما پرسشنامه‌ای تهيه و منتشر نمود که به طور بی‌سابقه حاوی مطالبی توهين آميز نسبت به آذربايجانی‌ها بود. موضوع اين پرسشنامه خشم عمومی را در دانشگاه‌ها و در ميان مردم برانگيخت. نسخه‌هايي از اين پرسشنامه تکثير و در ميان دانشجويان دست به دست می‌گشت. دانشجويان عنوان می‌کردند که موضع حکومت مرکزی نسبت به آذربايجان پيش از آن چه که در ظاهر است، خصمانه می‌باشد. در بحث‌های داغ دانشجويي عنوان می‌شد که اين کار، مزد خون شهدای آذربايجان است. صدا و سيما اصل موضوع را تکذيب کرد ولی اين تغييری در اوضاع نداشت. نشرياتی هم چون اميد زنجان سعی کردند فضا را آرام کنند و از انتشار مقالات اعتراض آميز دانشجويان خودداری کردند. ولی اين اعتراضات فرو ننشست. به طور کلی دانشجويان انتظار نداشتند رسانه‌ای که نام «دانشگاه اسلامی» بر خود نهاده بود، چنين اقدام سخيفی انجام دهد.
تعارض پيش آمده با مسأله‌ی دکتر چهرگانی به اوج خود رسيد. او که متولد 1336 قصبه‌ی چهرگان از توابع شبستر بود. در دانشگاه‌های تبريز، فردوسی مشهد و تربيت مدرس در رشته‌ی زبان و ادبيات فارسی و زبان شناسی تحصيل کرده بود. او در سال 1367 با نويسندگان آذربايجان شوروی هم چون مبارز عليزاده (مترجم شاهنامه‌ی فردوسی به ترکی) که به تبريز آمده بودند، ديدار کرد. در سال‌های 1372 و 1373 برای استفاده از نظريات زبان شناسی جمهوری آذربايجان، به باکو سفر کرد. به گفته‌ی خودش علت اين تحقيق «جهت ريشه يابی اين موضوع که آيا زبان ترکی آذربايجانی زبان بيگانه است و مغولان و يا شبيه آن ما را به تکلم آن واداشته‌اند و يا این زبان هديه و تحفه‌ی الهی بر ماست.» بود. او چنين ادامه می‌دهد:
«هدف تحصيل اين بود که زبان ما زبانی که پس از اين مهم‌ترين پايه و اساس فرهنگ يک انسان است، واقعا بر ما تحميل شده و يا زبان واقعی ما بوده است. به حقيقتی دست يافتم که از حدود سال 1304 جهت مدفون و کتمان نمودن آن ده‌ها نفر مشغول به کار شده بودند و ميليون‌ها تومان بودجه‌ی مملکت و صدها نفر متخصص و استاد جهت از بين بردن اين حقيقت به کار مشغول بودند. افرادی مانند کسروی، مهندس ناصح ناطق، محمود افشار و ايرج افشار.»
او پس از آن که دکترای خود را از دانشگاه باکو گرفت، به تبريز آمد و در سال 1374 نامزد انتخابات مجلس پنجم شد. مسأله‌ی زبان به طور مشخصی در تبليغات و سخنان او بسيار برجسته بود. او می‌گفت:
«… مگر می‌شود اسم خود را انسان گذاشت ولی به ايمان، دين، مذهب، زبان، فرهنگ و موسيقی و … که گذشتگان خود داشته‌اند، چشم دشمنی و حقارت نگريست. اين حس را تمامی فارسی زبان‌ها دارند و بايد ساير انسان‌ها نيز داشته باشند.»
پس از آن که نام او بر سر زبان‌ها افتاد، موج وسيعی از مطالبات اقتصادی، سياسی و فرهنگی مطرح شد. گسترش حجم مطالبات امکان عملی شدن آن را بسيار کاهش می‌داد گو اينکه حکومت مرکزی نيز تمايل خاصی به حل مسائل و مشکلات آذربايجان نداشت. چهرگانی درست در صبح روز انتخابات، از عرصه‌ی انتخابات حذف شد و بدين ترتيب مشخص شد که نه مقامات محلی آذربايجان درک صحيحی از اوضاع دارند و نه مقامات حکومت مرکزی، توانايي ريسک پذيری را در چنين مسائلی دارا هستند. در گزارش گروه نظارت بر حقوق بشر خاورميانه آمده است:
«… مورد دکتر چهرگانی نشان داد که احساسات ملی در ميان آذربايجانی‌ها چگونه می‌تواند بر افروخته شود اگر يک درگيری جديد بين جامعه‌ی آذربايجان با حکومت تهران به وقوع بپيوندد، اين مسأله نه يک منطقه‌ی دور افتاده بلکه کل سيستم را در معرض خطر قرار خواهد داد.»
مورد چهرگانی نشان از روندی داشت که تضادی میان نهادهای حکومتی منطقه ای و مرکزی موجب گسترش پان ترکیسم به عنان تنها راه گریز از نابودی گردید. بطور آشکار مشخص بود که نگرش امنیتی به مسائل فرهنگی نتایج دردآوری ببار آورده است. ناکامیهای سیاسی و نظامی دوران جنگ و اعتقاد به وجود توطئه دولتمردان ر به اشتباه به مسیری کشانده بود که هر گونه اعتراض اجتماعی را به توطئة دشمنان خارجی نسبت می دادند. این فرافکنی فواید چندی در بر داشت. نخست اینکه ناکارآمدی دستگاه فرهنگی کشور پنهان می شد. دیگر اینکه کار دشوار تصممی گیری و ادام در مواردی دشوار فرهنگی را به آینده ای نامعلوم موکول می کرد. این فرافکنی جحی موضوعاتی کوچک مانند اعتراض کارگان به وضعیت معیشت خود را شامل می شد.
در دوران هشت ساله پس از جنگ کوششهایی در ترمیم اندامهای آسیب دیدة هویت ملی انجام گرفت. دستگاههای رسانه ای و فرهنگی کشور به آرامی نمادهایی را از ایران پیش از اسلام مورد تمجید قرار می دادند که در زمان جنگ به عنوان نشانه های طاغوت از آنها یاد می شد. تقویت هویت ایرانی و به تبع آن زبان فارسی خود آغازگر دورانی بود که پان ترکیسم را به واکنش و همچنین تحرک وامی داشت. درک این نکتة ظریف چندان دشوار نبود که هرگونه تبلیغ نژاد آریایی و گزاره های پان فارسیسم موجب تقویت اندیشه های پان ترکیسم خواهد شد.
انتخابات رياست جمهوری سال 1376 نقطه‌ی عطفی مهم، در روند مطالبات فرهنگی و سياسی و اقتصادی آذربايجان محسوب می‌شود. در اين انتخابات، دو جريان محافظه کار و اصلاح طلب رقابت داشتند. جناح محافظه کار که سعی در باقی ماندن در قدرت داشت، کارنامه‌ی قابل قبولی در مسأله‌ی قوميت‌ها نداشت و عملکرد آن مورد اعتراض بود. جناح اصلاح طلب، رهبری سيد محمد خاتمی با رويکردی نو به ميدان آمده بود. شعار قانون گرايي اين نويد را می‌داد که بسياری از مطالبات پاسخ داده خواهند شد. خاتمی در سنندج چنين گفته بود: «کردها حقوقی داشتند که در طول تاريخ ضايع شده است و بايد آن حقوق را به آن‌ها ادا کنيم.» با اين حال خاتمی هيچ برنامه‌ی مدون و مشخصی برای مسايل قوميت‌ها نداشت. او هيچ راهکار عملی برای رفع مطالبات فرهنگی قوميت‌ها ارائه نکرد ولی با اين حال مورد اقبال عمومی قرار گرفت.
خاتمی در آذربايجان نيز برنده بود. پس از پيروزی خاتمی در انتخابات فضای جديدی برقرار شد. چون خاتمی فردی از وادی فرهنگ بود، تغيير در اين حوزه چشمگيرتر بود. آزادی فراوانی در عرصه‌ی کتاب مطبوعات پديد آمد. روزنامه‌هايي چون جامعه، توس، نشاط و … بی‌محابا بسياری از مطالبات حتی ممنوعه را عنوان کرده و به بسياری از حريم‌های ممنوع به ويژه دين وارد شدند. این آزادی مطبوعات در تاريخ ايران واقعاً بی‌سابقه بود.
در آذربايجان نيز امواج اين آزادی مشاهده شد. کتاب‌های صمد بهرنگی که تا پيش از آن ممنوع بود، به صورتی گسترده منتشر شد. کتاب‌های جديدی در باره‌ی تاريخ آذربايجان و به ويژه دوره‌ی برقراری حکومت جمهوری خود مختار منتشر شد. نام پيشه‌وری که تا آن زمان با ترس از اتهام هواداری، آهسته نجوا می‌شد، اينک با بزرگداشت برده می‌شد و تصوير او بر جلد کتاب‌ها نقش می‌بست. اين آزادی در زمينه‌ی فرهنگ اين نکته را منظور کرد که دوره‌ای جديد از دموکراسی واقعی مانند دوره‌ی حکمرانی مصدق در ايران به وجود آمده است. ولی به زودی ابرها در افق نمايان شدند. روزنامه‌های بی‌باک، يک يک توقيف شدند. قتل‌های زنجيره‌ای به مثابه‌ی شوکی بزرگ بر پيکره‌ی اصلاحات وارد شد. بنا به شایعات در ليست افرادی که قرار بود در اين پروژه سر به نيست شوند، نام رضا براهنی نويسنده‌ی آذربايجانی وجود داشت. از این رو براهنی از ايران خارج شده و به کانادا رفت.
در سال 77 کتابی با نام «تاريخ تبار و زبان مردم آذربايجان» در ادامه‌ی آموزه‌های کسروی و افشار منتشر شد. در اين کتاب به مردم آذربايجان خطاب شده بود که دست از زبان ترکی بردارند. در اين کتاب از قول پيامبر اکرم گفته شده است که زبان فارسی و عربی زبان اهل بهشت است.عنوان نخستين فصل کتاب «نور ز خورشيد خواه» است. در اين بخش گفته شده است.
«چشم دل باز کن جان بينی آن چه ناديدنی است آن بينی
گر به اقليم عشق روی آری همه آفاق گلستان بينی»
در صفحه‌ی 181 کتاب آمده است:
«سرانجام امروزه همه‌ی آذربايجانی‌ها می‌دانند که زبان فارسی ملی ميهنی و تاريخی آن است. اگر ترکی با يک ديگر صحبت می‌کنند مثل مازندرانی‌ها و گيلانی‌ها روی عادت است. بدان علت است که اين زبان که از 300 سال پيش جايگزين زبان آذری شده در زندگی‌شان مانده به خصوص برای بی‌سوادان و کم سوادان زبان دم دست است.»
پس از حادثه‌ی 18 تير کوی دانشگاه تهران و 20 تير دانشگاه تبريز، جنبش دانشجويان ايران دچار نوعی سرخوردگی شد. با اين حال خودآگاهی ملی در ميان دانشجويان آذربايجانی در حال رشد بود. در اين ميان که شتاب برای گسترش و ترويج زبان فارسی توسط صدا و سيمای محلی با شدت ادامه داشت و حتی برنامه‌ی جوان به زبان فارسی پخش می‌شد ولی عوامل ديگری در گسترش و جلوگيری از ایده‌ی گسترش جبرآميز زبان فارسی بودند.
آنچه که مشهود بود اینکه تناقضی منطقی در ادعاهای مطرح شده برعلیه زبان ترکی وجود دارد. کسانی که خود را علاقمند به زبانهای باستانی و نامهای باستانی معرفی می‌کنند، به تات زبانهای جمهوری آذربایجان سفارش می‌کنند که از زبان خود مراقبت کنند ولی به مردم آذربایجان اصرار می‌کنند که زبان مادری خود را کنار بگذارند. همچنین زمانی که نام مجعول اردبیل بر استان تازه تأسیس نهاده شد، این افراد که در موارد مشابه مقاله‌های متعدد به میان می‌آوردند، هیچ اعتراضی به تاریخی نبودن این نام نکردند.
اينترنت به سرعت امکان ارتباط و طرح مطالب را ايجاد کرد. مقالاتی که نشريات محلی قادر به چاپ آن‌ها نبودند، در سايت‌ها و وبلاگ‌های مختلف ارايه می‌شد. تعطيلی نشرياتی چون مبين، احرار تبريز و شمس تبريز و … عرصه را برای کار در اينترنت فراهم کرد. مشخص بود که مطبوعات محلی مناسب برای طرح موضوعات جدی قومی نيستند. مديران مسؤول يا دست اندرکاران اين نشريات از زبان ترکی فقط شعر و قصه را قابل طرح می‌دانستند. با اين حال نشريه‌ی فروغ آزادی با کمک يحيي شيدا، تلاش فراوانی برای زنده نگه داشتن ادبيات ترکی در هجوم رسانه‌ای زبان فارسی انجام می‌دادند. وارليق نيز هم چنان در مسير مشخص خود گام برمی‌داشت.
در اين ميان نشريات دانشجويي هم چون اوگره‌نجی، چاغری، ساو و … بيشتر در تهران چاپ می‌شدند. مطالب اين نشريات اغلب با تکيه بر ميراث ادبی آذربايجان و موضوعات مربوط به تاريخ سياسی اين سرزمين بود. از سويي ديگر با گسترش توريسم داخلی و برگزاری تورهای يک روزه به مکان‌هايي چون قلعه‌ی بابک و هم چنين محدوديت فعاليت جوانان در داخل شهرها پس از حادثه‌ی کوی دانشگاه، جوانان آذربايجانی در قالب گروه‌های دوستدار طبيعت به کوه‌ها روی آوردند. قلعه‌ی بابک که تا آن زمان تنها برای عده‌ی معدودی از کوهنوردان و علاقمندان قابل دسترس بود، به محل برای گردهمايي ملی و برگزاری موسيقی آذربايجانی تبديل شد. شرکت عده‌ی زيادی در سال روز تولد بابک (که تا آن زمان شايد کمتر کسی زمان آن را می‌دانست) واکنش دولت مرکزی را برانگيخت. تجليل جوانان آذربايجانی از بابک، حاوی نکته‌های مهمی بود که از ديد حکومت مرکزی پنهان نبود.
از سوی ديگر به دليل ضعف کامل رسانه‌های داخلی، استفاده از ماهواره به سرعت رايج شد. به طور طبيعی مردم آذربايجان بيش‌تر از کانال‌های تلويزيونی کشورهای ترکيه و آذربايجان که برای آنان قابل فهم است، استفاده می‌کنند. بدين ترتيب استفاده از تلويزيون داخلی به شدت کاهش يافته و به مسايلی چون اخبار و ورزش محدود شده است. از اين رو دولت بيشتر بر روی نظام آموزشی تأکيد می‌کرد. برای معلمان با تدريس به زبان فارسی تأکيد شده و از دانش آموزان نيز خواسته می‌شد که به زبان فارسی سخن بگويند. متأسفانه اين گونه القا می‌شد که تدريس به زبان ترکی، مانعی در راه پيشرفت تحصيلی دانش آموزان محسوب می‌شود. اگر چه زبان ترکی به صورت محدود در دانشگاه تبريز می‌شد و اين تنها در سايه‌ی ايستادگی فعالان و فرهيختگان آذربايجانی و اعمال فشار آنان بر دولت بود ولی بحث تدريس زبان ترکی در مدارس همچنان بدون نتيجه باقی مانده است. در گزارش گروه نظارت بر حقوق بشر خاورميانه که توسط اورخان تهرانی ترجمه و در هفته نامه‌ی مبين پنج شنبه 13 شهريور 78 چاپ شد آمده بود:
«… ناراحتی اصلی جامعه‌ی آذربايجانی در ايران بيش‌تر فرهنگی است و به سختی می‌توان تبعيض در ساير حصه‌های زندگی يعنی اقتصاد، بازار يا تحصيل مشاهده نمود. شکايت آذربايجانی‌ها از اين است که مدرسه‌ای به زبان آذربايجان در ايران وجود ندارد و در هيچ دانشگاه يا مؤسسه‌ی عالی بخش ادبيات آذربايجان وجود ندارد. در اين رابطه آن‌ها خود را با يک اقليت کوچک ارمنی مقايسه می‌کنند و خود را مورد تبعيض قرار گرفته می‌يابند.»
در سال 1379 کتابی با نام «مطالعاتی در باره‌ی تاريخ و زبان و فرهنگ آذربايجان» منتشر شده بود که ادامه‌ی همان مطالب توهين آميز نسبت به زبان ترکی و آذربايجانی‌ها، البته به وجهی شديدتر و وقيح‌تر به چشم می‌آمد. در اين کتاب با استفاده از شگرد قديمی نقل قول، آذربايجانی‌ها به سگ و الاغ تشبيه شدند و در رابطه با خواسته‌های آنان آمده است: «قانون اساسی جمهوری اسلامی ايران جهان شمول نبوده و اصل 15 آن به ادبيات و آثار فرهنگی کشورهای خارجی و اقوام بيگانه نفوذ و مدار نمی‌يابد.» در جايي ديگر گفته شده است:
«و الاّ يکی مدرسه‌ی محلی کردی بخواهد و ديگری ترکی و آن دگر درخواست عربی نمايد، گيلک و بلوچ هم بی‌بهره نماند و هر قومی سفره‌ی جداگانه پهن کرده من و سلوی درخواست نمايد، در اين صورت… پس ايران کجاست؟ و ايرانی کيست؟»
تجربه‌ی دولت خاتمی نيز نشان داد که اين دولت نگرشی عمیق و برنامه‌ای مدون در مسئلة قومیتها و زبان آنها ندارد. زمانی که دولت مبلغ يک ميليارد تومان برای طرح گفتگوی تمدن‌ها هزينه کرد، اين تناقض به وجود آمد که اگر حکومتی قادر نيست گفتگوی دوستانه‌ی قوميت‌ها را در داخل کشور برقرار نمايد چگونه می‌تواند گفتگوی تمدن‌ها را به انجام برساند؟ بيهوده نيست که حالت ستمديدگی و محروميت و اعتراض در اشعار و نوشته‌های آذربايجانی‌ها فراوان به چشم می‌خورد.
روز شنبه 2 خرداد 1383 همايش هويت ملی، بررسی نقش اقوام در وزارت کشور برگزار شد. حميدرضا جلايي‌پور در سخنرانی خود در اين همايش، با عنوان «سراب فدراليسم و غفلت از پلوراليسم» چنين گفت:
«تجربه‌ی دولت‌ها در يک صد سال اخير نشان می‌دهد که دولت‌هاي که به دنبال سياست‌های يک پارچه ساز سياسی و فرهنگی رفتند، دولت‌هايي با ثبات و توسعه بخش نبودند. اما دولت‌هايي که برابر قانون، حافظ تکثر فرهنگی و سياسی موجود در کشور بودند، ثبات بيش‌تری داشتند و به توسعه‌ کمک پايدارتی کردند. دولتی که حقوق شهروندان گوناگون کشورش را محترم نشمارد، هم کار خود و هم کار مردم را مشکل می‌کند و از همه بدتر نيروهای مسلحش را هم به دردسر می‌اندازد. يکی از امتيازات دولت خاتمی و اصلاح طلبان در دوران اصلاحات اين بوده است که به دنبال سياست‌های يک پارچه ساز و توتاليتر در مناطق قومی و فرهنگی ايران نبودند و تا آن جا که می ‌توانستند و قدرت داشتند تکثر موجود در کشور را پاس داشتند.»
سيدمحمد خاتمی در پيامی به اين همايش گفت:
«نفی وجود اقوام و در مقابل دامن زدن به قوم گرايي افراطی که خلاف آموزش‌های دين مبين اسلام و ناسازگار با ذات هويت ايرانی است به مثابه‌ی دو روی يک سکه، هويت ملی ايران را با چالش‌های جدی رو به رو می‌کند.»
موسوی لاری وزير کشور در اين همايش چنين گفت:
«… ناديده گرفتن واقعيت‌ها و افراط و بزرگ‌نمايي برخی اختلافات، ديدگاه‌ها، عادات و سنت‌ها ما را به جايي نمی‌رساند.»
علی ربيعی مشاور اجتماعی رئيس جمهور گفت:
«سياست دولت در مسأله‌ی قوميت‌ها بر پايه‌ی هم زيستی استوار است.» وی از نبود مطالعات همه جانبه در مورد قوميت در کشور انتقاد کرد و با بيان اين نکته که «احساس محروميت مبنی در وقميت‌هايي مختلف در کشور وجود دارد.» گفت: «هم اکنون اکثريت قوميت‌ها در مناطق محروم زندگی می‌کنند… دولت مردان در گذشته تصور می‌کردند که هر چه قوميت‌ها فقيرتر باشد قابل کنترل‌ترند.»
محمود ميرلوحی معاون پارلمانی وزير کشور گفت:
«ما سهم بيش‌تری از تنوع قوميت‌ها داريم. اگر بتوانيم در روابط اقوام عادی سازی کنيم و مرزها را کم رنگ‌تر کنيم ضمن اين که وجود مرزها را انکار نکنيم می‌توان مسايل را حل کرد.»
سيد مصطفی تاج زاده در ميز گرد «توسعه‌ی اجتماعی، اقتصادی اقوام ايرانی، چشم اندازها و راهبردها» گفت:
«بايد در ارتباط با اقوام، روش‌های دموکراتيک را اتخاذ کرد.»
در تيرماه 1383 دکتر رضا براهنی نسبت به اتهاماتی که شوونيست‌های فارسی به وی وارد آورده بودند، چنين پاسخ داد:
«در کنار زبان فارسی من از رسميت بخشيدن به اين زبان می‌گويم و به خاطر همين خيلی‌ها برچسب پان ترکيست بر من چسبانده‌اند من اصولاً با هر گونه پان مخالفم که در رأس همه‌ی آن‌ها پان ترکيسم قرار دارد. پان يعنی نوعی نژاد پرستی. با پان ترکيسم مخالفم. با پان عربيسم مخالفم. با پان کرديسم هم همين طور. کشوری ايران، کشوری است متشکل از اقوام مختلف که هر کدام آن‌ها سهم به سزايي در شکل گيری فرهنگ اصيل ايرانی دارند. من معتقدم که حقوق اين اقوام بايد محترم انگاشته شود که از جمله اين حقوق زبان آن‌هاست. اين دروغ است که می‌گويند براهنی می‌خواهد آذربايجان کشور مستقلی بشود و … من به عنوان يک ايرانی، هيچ احدی اجازه نمی‌دهم که يک ذره، يک وجب از خاک ميهنم را جا به جا کند. ولی می‌گويم که حق و حقوق همه اقوام ايرانی بايد محترم شمرده شود… يکی از خيانت‌های سلطنت پهلوی تعليمات عمومی به زبان فارسی بود. به دليل همان حس نژاد پرستی رضاخان، در حالی که در هر منطقه‌ای بايد زبان اصيل مردم منطقه هم تدريس بشود. اصلاً در ابتدا زمانی که اولين مدارس ايرانی به سبک جديد تأسيس شد و آن شيوه تدريس مکتب خانه‌ای به کنار رفت. زبان فارسی و آذری در کنار هم تدريس می‌شد. يعنی ميرزا حسن تبريزی ملقب به رشديه و پدر آموزش و پرورش نوين ايران وقتی مدرسه‌ی رشديه را در سال 1267 هجری شمسی در شهر تبريز تأسيس کرد. بنابر اين گذاشت که اين دو زبان در کنار هم آموزش داده شوند… اين اشتباه است اگر حق و حقوق همه‌ی اقوام را ندهند يک حس گريز از مرکز به وجود می‌آيد و آن وقت است که می‌خواهند استقلال پيدا کنند. در حالی که اگر به همه‌ی اين فرهنگ‌ها مساوی نگاه شود و همه‌ی آن‌ها محترم شمرده شوند ديگر کسی چنين چيزی را طلب نمی‌کند.»
در همان زمان دوباره يکی از اعضای اصلاح طلب جناح چپ، توهينی را نسبت به زبان ترکی روا داشته بود. روزنامه‌ی ارک چاپ تبريز نسبت به آن واکنش نشان داد ولی در سرمقاله‌ی اين روزنامه که به قلم مدير مسؤول آن با عنوان «ياوه سرايي شوونيستی» چاپ شده بود، نکات تازه‌ای به چشم می‌خورد که با پاسخ‌های قبلی که صرفاً دفاعی لفظی بود، تفاوت داشت:
«اين گونه تقابل‌ها در مورد تحفيف هدفدار شأن و جايگاه زبان ترکی و القاء ترديد در ترک تبار بودن مردم آذربايجان از اغراض سياسی و اهداف خاصی نشأت می‌گيرد و ثمره‌ی تلخ دوران پهلوی می‌باشد… طرفداران استقلال و ارزش زبان ترکی آذربايجانی و ترک تبار بودن بايد به جای دفاع موردی به کارهای اساسی و زير بنايي که احقاق حقوق فرهنگی و قومی مردمی ترک زبان آذربايجان را به آستانه‌ی حصول نزديک‌تر می‌کند، مبادرت ورزند. زيرا پاسخگويي به ياوه سرايان قوم گرای مرکز نشين بيشتر به آب در هاون کوفتن و يا به آينه داری در محله‌ی کوران می‌ماند و بی‌حاصل است.»
همة این موارد موجب تحرک پان ترکیسم شد. در واقع این اندیشه تنها راه مقابله با تسلط همه جانبة رسانه ای و فرهنگی پان فارسیسم بود. این نکته مشهود بود که نهادهای فرهنگی کشور با نام «هویت ملی« به تقویت و تبیلغ زبان فارسی همت گمارده و با انحاء گوناگون، سعی در انهدام دیگر زبانها داشتند. به دیگر سخن منظور آنان از هویت ایرانی همان هویت فارسی بود. چنین تعبیری این تردید را بوجود می آورد که اگر هویت ایرانی مساوی هویت فارسی است پس قومیتهای فارس چه ارتباط و دلبستگی به هویت ایرانی خواهند داشت. پاسخ داده شده به این پرسش، رغبتی را برنمی انگیخت. چگونه ممکن بود با استفاده از منابع ملی یک کشور به تبلیغ زبان یک قوم که کاملاً تصادفی به قدرت رسیده پرداخت و از این اقدام با نام تقویت فرهنگ ملی یاد کرد؟ آیا منابع ملی کشور تنها منحصر به یک قوم و یک زبان است؟
هرچه نهادهای فرهنگی در تبلیغ شوونیستی زبان فارسی، ایجاد سانسور برعلیة مسائل قومی و زبانی مردم آذربایجان و تحقیر و تخفیف دیگر زبانها همت می گمارند حساسیتهای بیشتری برانگیخته می شود. پان فارسیسم که همة امکانات دولتی و ملی را در اختیار گرفته مانند بولدوزری در انهدام فرهنگهای محلی کوشش دارد. این حرکت بطئی آشکار و نهان ادامه دارد. اگر صدای اعترضی برمی خیزد، با چماق «وحدت ملی» سرکوب می شود. هرگونه اعتراض به عملکرد دستگاههای فرهنگی کشور با عنوان «اقدامات ضد امنیتی» تلقی می شود. اما به موازات از انتشار کتابهایی که ممکن است موجب آگاهی مردم آذربایجان از ستمهای تاریخی و یا افتخارات برحق خود شود، جلوگیری می شود. از این موارد می توان به کتابهایی اشاره کرد که به مجاهدتهای ستارخان و یا وضعیت مردم آذربایجان پس از انقلاب می پردازند، اشاره کرد. مدارک مستدلی وجود دارد که چنین کتابهایی نتوانسته اند مجوز بگیرند در حالیکه در همان زمان ارمنیان توانسته اند با استفاده از کمک مرکز بین الملی تمدنها کتابی (با نام «دانشنامة ایرانیان ارمنی») را انتشار دهند که در آن نقشه ارمنستان بزرگ چاپ شده و قره باغ جزء ارمنستان معرفی شده است.
بهرحال طیفی از جوانان هویت طلب آذربایجان که ابتدا «آذربایجانچی» و اکنون «ملتچی» نامیده می شوند، شاهد اضمحلال تدریجی هویت قومی خود هستند. شکافی که رسانه های حاکم میان نسلها بوجود آورده اند، باعث شده که نسل کودک و نوجوان آذربایجان به آرامی از پیکرة زبان ترکی جدا می شود. این شکاف خطراتی بس عظیم را در آینده در برخواهد داشت. تحقیر زبان ترکی در رسانه ها و در فرهنگ عمومی که بطور موذیانه از طرف حکومت تقویت و حمایت می شود، موجب رویکرد نسلی از نوجوانان و خانواده های آذربایجای به زبان فارسی شده است. اینان که ارزشمندی زبان ترکی را گمشده می یابند برای گریز از تبعات تحقیر در نظام کاستی ایران، به دامان «بهشتی» زبان فارسی می گریزند. حال آنکه در اینکه زبان فارسی می تواند به عنوان زبانی کامل و مستقل معرفی شود، تردیدهای محکم علمی و تاریخی وجود دارد.
سیاست یکپارچه سازی و نابودی قومیتها چنان با مهارت اجرا می شود که بودجه کلانی از ثروت ملی صرف این سیاست ضد انسانی می شود. نسل جوان آذربایجان برای گریز از افتادن به گرداب استحاله و نابودی، به پان ترکیسم به عنوان اندیشه ای نجات بخش روی آورده اند. اینان بیشتر به کتابهای و نشانه های علاقه یافته اند که هویت ترکی را تقویت کرده و حتی هویت فارسی و ایرانی را انکار می کند. نگاهی به مطالب موجود در نشریات دانشجویی و کتابها و نشریات مبین این نکته است که نویسندگان این مطالب در این اندیشه اند که بهترین دفاع حمله است. در این مقاله ها، مطالب تاریخی که بیشتر از طرف حاکمیت تبلیغ می شود بسادگی مورد انکار قرار می گیرند. در این مقالات به عباراتی چون «نژاد موهوم آریایی»، «زبان ساختگی فارسی» ،« شوونیسم فارس»، «زبان فاسی؟؟!!!» و … برخورد می شود. این مقالات در واقع پاسخی است به موج کوبندة پان فارسیسم. ظاهراً پان ترکیسم به عنوان سلاحی درآمده که برای مقابله با شوونیسم فارس و پان فارسیسم در دست است. چه دلیل منطقی برای کنار گذاردن این سلاح وجود دارد؟
در ايران به ويژه از زمان تشکيل دولت مدرن رضاشاه به اين سو، اقليت‌ها هيچ تجربه‌ی مستمری از رفتار دموکراتيک از طرف دولت مرکزی ندارند. تحقير، سرکوب و محروميت، ارمغان حکومت مرکزی برای اقليت‌ها بوده است. زبان اقليت‌ها دوره‌هايي طولانی از اختناق نسبی را تحمل کرده‌اند. نمی‌توان در اين فضای اختناق آلود، از بروز مطالبات افراطی جلوگيری کرد و یا شاکی بود. سياست زبانی دولت‌ها معمولاً محرمانه است. دولت‌ها سعی می‌کنند رفتار خود را دموکراتيک نشان دهند ولی در نهان برای رسيدن به اهداف غير دموکراتيک خود تلاش می‌کنند. نمی‌توان از حکومت مرکزی ايران، انتظار آزادی کامل و يا حتی نسبی به اندازه‌ی فرانسه و آمريکا را برای زبان ترکی داشت. پس به هر حال فشار و اجبار تا حدی وجود داشته و خواهد داشت.
به نظر می‌رسد که تعریف هویت ایرانی و بیان شاخصهای عملی آن کاری است که در حد لازم به آن پرداخته نشده است. هیچیک از گروههای سیاسی داخل یا خارج حاکمیت بیان درستی از هویت ایرانی و حقوق اقلیتها ندارند؟ تأکید صرف و لفظی بر رفتار دموکراتیک با اقلیتها، مشکلی را حل نکرده است؟ فاصله‌‌ی مبانی نظری تا برنامه‌های عمل شده نشان از وجود ضعفهایی عمده دارد. این تناقض وجود دارد که اگر تمدن ایرانی، تمدنی است که از شدائد روزگار سربلند بیرون آمده، چرا در جذب هویتهای محلی ناتوان است؟ چرا آمریکا با آن حجم زیاد ورود مهاجران متنوع با فرهنگهای گوناگون، با موفقیت آنان را در فرهنگ آمریکایی جذب و هضم می نماید ولی ایران لااقل از انقلاب مشروطیت تاکنون موفقیتی در این زمینه کسب نکرده است؟
بطور کلی تعارض حقوقی میان اصول حقوق بشر و ویژگیهای اقتداری حکومت یکی از عوامل بسیار مهم در بغرنج شدن مسئله‌ی اقلیتهاست. این تعارض بویژه پس از پیدایش دولتهای مدرن در سده‌ی بیستم میلادی، افزایش میزان باسوادی، رشد فرهنگ مکتوب در شهرها و روستاها، افزایش نفوذ تحصیلات عالی در میان فرزندان خانواده‌های روستاها و حاشیه‌ی شهرها، معرفی ناسیونالیسم به عنوان موتور محرکه‌ی توسعه، توجه نسل جوان به تاریخ و هویت فرهنگی خود، افزایش آگاهی مردم از مفهوم ظلم پیوسته‌ در طول تاریخ و پیدایش ابزارهای جدید ارتباطی مانند تلویزیون، ماهواره، رادیو، روزنامه، اینترنت و … عواملی هستند که در ایران بر این تعارض تأثیر گذارده و نتایج آن را دستخوش تغییراتی کرده‌اند. این عوامل محتاج بررسی بیشتر هستند تا میزان کارآیی نظریه‌ی فدرالیسم بگونه‌ای که منطبق بر ویژگیهای خاص فرهنگی، تاریخی، سیاسی و .. کشور باشد، مورد ارزیابی دقیق قرار گرفته و راهکارهای لازم و مفید ارائه گردد. این راهکارها مآلاً نمی‌توانند رونوشتی از راهکارهای قدیمی شکست خورده باشند یا برجنبه‌های زیانبار آنها تأکید ورزند.
چاپ کاریکاتوری توهین آمیز در روزنامه ایران در بهار 1385 موجب تحرکی ویژه در جایگاه پان ترکیسم در ایران شد. این روزنامه که وابسته به دولت است در ادامة توهینهای قبلی، این بار با صراحت بیشتری این کار را انجام داد. مطمئناً طراحان این کاریکاتور و حامیان قدرتمند آنان، هرگز از ظرفیتهای قومی در آذربایجان درک صحیحی نداشتند وگرنه در چنین اوضاعی که کشور بر سر انرژی هسته ای درگیر کشمکشهای سیاسی در صحنة بین المللی است، طرح این مسئله عاقلانه نبود. همین درک نادرست و چاپ این کاریکاتور، موجب اعتراضات فراوانی در شهرهای آذربایجان شد. برخورد بسیار نامناسب و مغرورانة وزیر ارشاد با مسئله، شائبی حکومتی بودن کاریکاتور را تقویت کرد. اگر وزیرارشاد در دقایق اولیه مانند رسم رایج بسیاری از کشورهای دیگر عذرخواهی می کرد و اعلام می کرد که برای تسکین آلام مردم استعفاء می دهد شاید ابعاد ماجرا این چنین گسترش نمی یافت. برخود وزیرارشاد نشان از غرور و نخوتی می داد که مسئولان فرهنگی کشور بدان دچارند. تناقضی در این میان وجود داشت و آن اینکه وقتی کاریکاتوری در یک روزنامه دانمارکی چاپ شد، مسئولیت این مسئله برعهدة آن کشور نهاده شد و بزودی روابط سیاسی با دانمارک قطع شد ولی در ماجرای روزنامة ایران، وزیر ارشاد با شیطنت آن را سهوی و نه چندان مهم نامید. چه دلیل منطقی وجود دارد که کاریکاتور روزنامة ایران از نظر تئوری توطئه نگریسته نشود در حالی که این تئوری وجه غالب جهان بینی نهادهای حکومتی کشور ماست.
هرچقدر ابعاد اعتراضات افزایش می یافت، احتمالات جدیدی مطرح میشد. دستگاهای حکومتی بسرعت با امنیتی کردن مسئله و کشاندن عمدی اعتراضات به اغتشاش، به پاک کردن صورت مسئله پرداختند. تئوری توطئه صفحات روزنامه های دولتی را پوشاند. همة ابزارهای امنیتی و حکومتی برای سرکوب کسانی که به اعتراض یک توهین برخاسته بودند، بسیج شد. بی تردید امکانات فروانی برای دولت در این زمینه موجود بود. تئوری توطئه و فرافکنیهای رایج وجه اصلی کار بود. بزودی از همه جا و همه کس شنیده شد که آذربایجان جان ایران است. زندانهای طولانی و سرکوبهای شدید، واکنش حکومت به اعتراض طبیعی مردم برعلیه توهین بود. اگرچه نمی توان وجود عناصری ضد حکومت و مایل به براندازی را در میان اعتراضات انکار کرد ولی پرسش اساسی این است که چه کسانی زمینه را برای شعارهای جدایی خواهانه و ضد دولتی فراهم کردند: کسانی که راه بر چاپ کاریکاتور گشودند و یا آنانکه که به توهین اعتراض کردند.
ماجرای کاریکاتور روزنامة ایران نتایج بسیار مهمی را ببار آورد. این ماجرا ظرفیتهای پان ترکیسم ا در ایران به چالش کشاند. ظرفیتهایی که دولتمردان از آن ناگاه بودند. بسیاری از پلهای ارتباطی معنوی میان هویت ایرانی و هویت آذربایجانی فرو ریخت. ترمیم این پلها بسیار هزینه دربرخواهد داشت و صرفنظر از شدنی بودن آن زمان زیادی نیز خواهد داشت. ابعاد نفرت از زبان فارسی در ذهن و دل بسیاری از آذربایجانیان و حتی افراد عادی گسترش یافت. توجه ویژه ای به زبان ترکی معطوف شد. بسیاری که هرگز وارد بحثهای هویت طلبی نمی شدند به آرامی و با مشاهده ابعاد ماجرا به موضوع علاقمند شده اند. همبستگی بیشتری میان صاحبان دیدگاههای پان ترکیستی دیده می شود. اگرچه این حرکت اعتراض آمیز دچار آسیبهایی چون تشتت شعارها، وجود طیفهای متفاوت در صفوف آن، درآمیخته شده با منافع کشورهای خارجی و همچنین جاه طلبیهای برخی و ماجراجوییهای خاصی شد ولی تجربه ای از یک حرکت منسجم را بوجود آورد. در نهایت موقعیت کنونی پان ترکیسم در ایران و مسیر پرفراز و نشیب آن موضوعی بسیار جالب است که درک و آگاهی آن لازم می نماید. خط مشی گذشته و همچنین عوامل تأثیر گذار بر آن بسیار بر ظرفیتهای آیندة آن افزوده است.
بی تردید مسائلی چون چاپ کاریکاتور روزنامة ایران، دخالتهای کشورهای خارجی، سانسور شدید فرهنگی در آذربایجان، حمایت دولت از ارمنیان، مسائل اقتصادی چون بیکاری و فقر در آذربایجان، عدم شناخت کافی مسئولان از ابعاد مسئله، تأکید اغراق آمیز بر تواناییهای زبان فارسی و … موجب افزایش توانمندیهای پان ترکیسم در ایران شده است. پان ترکیسم هزینه های فراوان سیاسی و امنیتی را به دولت تحمیل کرده است. همین مسئله ای امیدواری را بوجود آورده است که به ادامة این روند می توان امتیازات بیشتری از دولت گرفت.بهرحال دولت سعی دارد با تأسیس و حمایت از واحدهای موازی، شعارهی پان ترکیسم را به نفع خود مصادره کرده و آنها را در مسیری دیگر بیندازد. سرمایه گذاری زیادی در انتشار مجلاتی چون «آران» ، «وطن» و «ایران شمالی» انجام گرفته است. این مجلات قصد دارند با تأکید بر پیوندهای تاریخی و عمدتاً مذهبی آذربایجان شمالی و جنوبی طیفی را بسوی خود جلب کنند و از جذابیت و مطلوبیت مطالبات پان ترکیستی و هویت طلبی بکاهند. بیشتر کسانی که این رسالت را برعهده گرفته اند، وابسته به جناح موسوم به راست هستند.
برگزاری همایش زبان مادری در تبریز، برگزاری مراسم بزرگداشت وفات ستارخان و تبلیغ بی سابقة آن در رسانه ها و … نشانه هایی از ان امر است که احتمالاً فشار و هزینه های امنیتی و سیاسی پان ترکیسم دلت ر به نوعی عقب نشینی وادار کرده است و شاید بتوان با ادامة سیاست فشار از پایین و امتیازگیری از بالا به نتایج بهتری رسید. اگرچه شواهد امر حاکی است که دولت همزمان با این اقدامات سطحی، همچنان سیاست سرکوب و سانسور را ادامه می دهد. اعطای امکانات فراوان برای افغانیان برای تحصیل زبان فارس در دانشگاه تبریز، وجود شایعه هایی مبنی بر ایجاد کرسی زبان ارمنی در دانشگاه تبریز و … نشان از این دارد که هنوز تقابل به قوت خود باقی است.

Labels:


Read more- Ardı- بقيه- آردي